तुझ्याभोवती

उतू जावं दूध 

नि दर वेळी खिदळत ओटा धुवायला घ्यावा,

साय प्रसन्न मनानं निपटत, 

पाणी ओतून कडाप्पा पुन्हा काळाशार नितळ करत, 

रथसप्तमी साजरी करावी 

नि घराचं गोकुळ गजबजून जावं..

तसं होतं,

तुझ्याभोवती.

फेर धरून येतं सगळं.

आणि?

आणि काय?

दूध उतू जातं!

आपण सगळे?

स्त्रीवादी ही एक शिवी आहे आता.

किंवा टिंगलटवाळीकरता वापरायचा शब्द.

किंवा आपल्याला उद्देशून कुणी वापरला,

तर अंगावरची पाल झटकावी तसा झटकून टाकायचा शब्द.

किंवा आपल्या हक्काचं काहीतरी मागताना

'मी तशी नाही, फक्त..' असं स्पष्टीकरण देऊन लपवून ठेवायचा शब्द.

स्त्रीमुक्ती हा शब्द वापरताना मला बांधलेले हातपाय सोडवून घेत असल्यासारखं बावळट वाटायचं. 

म्हणून मी हळूहळू हा शब्द आपलासा केला,

तिथून इथवर कसे आलो आपण?

नक्की काय नकोसं झालं आपल्याला आपल्यातलं?

नि आता इथून हाथरसपर्यंत कसे पोचणार आपण?

आपण सगळे?

आस्वादकाच्या मेंदूतलं घड्याळ आणि इतर चित्तचक्षुचमत्कारिक गोष्टी

कुठलीही गोष्ट वाचता-ऐकता-बघताना माझ्या डोक्यात एक अत्यंत कस्टमाइज्ड घड्याळ कम् कॅलेंडर चालू होत असतं. उदाहरणार्थ, १९२८ साली घडतीय का ही गोष्ट? बरं. पण १९२८ म्हणजे? या आकड्यांनी मला काहीच बोध होत नाही. म्हणजे भाऊआजोबा प्लेगातून मरता मरता वाचलेलं ते वर्षं. आत्या झाली होती, पण काका नि बाबा व्हायचे होते. नि गावात विजेचा पत्ता नव्हता. नि महायुद्धपण व्हायचं होतं ना पहिलं? की झालंवतं? च्यायला, कधी झालं पहिलं महायुद्ध? मरो. आलं लक्ष्यात. इतकं सगळं झर्रकन त्या घड्याळात वाजून जातं. नि मsssग गोष्टीला नेपथ्य-प्रकाश मिळून ती पुढे चालू होते. 

गोष्ट वाचताना ती कुठे घडतीय हे आपोआप रंगतं डोक्यात. आपण अगदी लहानपणी बघितलेल्या घरांचा नि जागांचा तोंडवळा असतो तिला. नि मजा म्हणजे प्रमाणंही त्या-त्या वयात भासलेलीच असतात. परदेशात घडणाऱ्या गोष्टी डोक्यात रचताना आपण कुठलं नेपथ्य घेतो हे मुद्दाम पडताळून पाहिलंय मी. तिथेही आपल्याला ठाऊक असलेली देशी घरंच चक्क मेकप् करून अवतरतात. उदाहरणार्थ, 'चौघीजणी' वाचताना माझ्या डोळ्यांसमोर ते साकारतं ते माझ्या आजोळच्या शेजाऱ्यांच्या घरात. का? तर बहुधा शांताबाई शेळक्यांच्या भाषांतरात चुकून आलेला पानगी हा शब्द मला त्या घरी घेऊन जात असावा, म्हणून. 

किंवा, वाचताना डोळ्यांसमोर येणाऱ्या माणसांना तोंडावळे कुठले मिळतात? तर नव्व्याण्णव टक्के वेळा असे तोंडावळे न मिळताच डोकं काम भागवून नेत असतं. पण जर गोष्टीला रेखाटनं सोबत करत असतील, तर त्या रेखाटनांना गोष्टीपासून वेगळं काढताच्च येत नाही. मला प्रतापगडावरच्या भुयारात अडकलेला फास्टर फेणे एका विशिष्ट पोजमध्ये काटकिळ्या तंगड्या दाखवत नि तांबारलेल्या डोळ्यांनी बघत असलेलाच दिसतो. आता किती निरनिराळी चित्रं नि चित्रपट त्यावर सुपरइम्पोज् करायला बघितलं, तरी अहं. वाईरकरांचा फाफे फिट् झालेला आहे, त्याला हलवणं ब्रह्मदेवाच्या बापालापण शक्य नाही. जेव्हा रेखाटनं नसतात, तेव्हा बरेचदा मला गोष्टीतली माणसं पाठमोरीच वावरताना दिसत असतात. त्यांची अंगयष्टी उभी राहते कल्पनेतून. पण चेहरा? चक्. जेव्हा चेहरे मिळतात, तेव्हा ते हमखास कुठल्यातरी नाटकासिनेमात दिसलेल्या नटांचे असतात. त्यांच्या निवडीचा गोष्टीशी कसलाही तर्कशुद्ध संबंध नसतो. माझ्या मेंदूनं जणू समोरच्या बावन्न पत्त्यातलं या चेहऱ्याचं पान ओढलं असावं, इतका शून्य तर्काधार.

या असल्या चमत्कारिक गोष्टी पुस्तकांच्याच बाबतीत नव्हे. सिनेम्यांच्याही बाबतीत घडतात. 'रंगीला'मधलं 'हाय रामा' आताची मी ऐकते, तेव्हा आताची मी एकदम कॉलेजातली मी होते. पातळ गुलाबी कागदाची बाल्कनीतली तिकिटं काढून धावत धावत सिनेमा बघायला पोचलेली. तेव्हाच्या मला येणारे वास, तत्कालीन मित्रमैत्रिणींसोबतचे संबंध, तेव्हाचे मूड्स, गंड, संकोच, आनंद... सगळं एकदम आतल्याआत कुणीतरी फिल्म चालू करावी तसं चालू होतं आणि मी त्यातलं माझं पात्र रंगवत असते. 

काही काही सिनेमांना माझी एखादी तत्कालीन आठवण चिवटपणे चिकटून बसलेली असते. उदाहरणार्थ, 'टायटॅनिक' बघताना मला का-य-म आम्ही सहकुटुंब सहमावसपरिवार आबालवृद्धांसकट हौसेनं सिनेमाला एकत्र गेलो होतो नि जॅक रोजचं चित्र काढतो तेव्हा भयंकर अवघडून बसलो होतो, हे आठवतंच आठवतं. आताही ऐन सीन बघता बघता त्या बिचाऱ्यांचा रोमान्स मनात सुरू व्हायच्या आधी ती अवघडलेली आठवण येते नि मग डोक्यातल्या डोक्यात स्वतःला हाकलत सिनेमात शिरावं लागतं. 

असं सगळं अत्यंत कस्टमाइज्ड होत असतानाही आपण सिनेम्यांची नि पुस्तकांची परीक्षणं वाचून अमुक काहीतरी आपल्याला आवडेल वा नावडेल हे कस्काय बॉ ठरवणार, असं वाटायला लागून समीक्षकांना गुरू मानणं सोडून दिलं आणि त्यांना सहप्रवासी मानलं, तेव्हापासून मी अत्यंत सुखी झाले - असंही एक आठवतं. ही आठवण कधीची हे मात्र नीटसं आठवत नाही.

हकनाक

एखाद्या कोळ्यानं 

दुसरं काहीच न सुचून 

विणत राहावेत धाग्यामागून धागे,

तसे 

मऊ-चिवट-नाजूक-टणक मूडी सुरांनी वेढलेले,

शिळोप्याच्या निरर्थक तपशिलांचे शब्द 

विणत राहते मी,

तुझ्या अबोल, तंद्रीदार हुंकाराच्या एका सुईभोवती.

हळूहळू उमलत जाते 

ऊबदार हलकीफूल तलम शांतता.

नुसत्या निःश्वासाच्या चाहुलीनंही झिन्नाट थरथरावी

अशी.

आता इकडे येऊ नयेस तूही...

हकनाक फसत जायचा पाय तुझ्या निष्पाप जिवाचा.

ऊन हवंय चमचाभर

ऊन हवंय चमचाभर.

सगळं ब्लर झालंय 

कधी रिपरिप

कधी पिरपिर

कधी नुसतीच धुकट धुवट ड्रेपरी

वाळता वाळता पुन्हा थबथबत गेलेले खड्डे डांबरी

कपडे आंबटओले

पंखे बंद केले 

तर घामाचा वनवास

सगळीभर कुबट वास

डासांची लयलूट करणारी पैदास.

ऊन आणा थोडं गरमागरम

घोट घोट शेकत शेकत

होऊ द्या हवा जरा खरपूस.

झापड उतरायची नाही शहराची तोवर

ऊन हवंय चमचाभर.

पुनर्वाचनायच

अनेकदा पुस्तक वाचायला घेताना आपल्या डोक्यात काहीही उदात्त हेतू नसतो. ज्ञानसंपादन, चिंतन, वैचारिक देवाणघेवाण, कुतूहलशमन, बुद्धीकंडशमन... काहीही नाही. काहीतरी चटकदार, रसाळ, उत्कंठावर्धक वाचून वेळ मस्त घालवणे - बस. या वाचनाकडून इतर काही मिळत नाही, असं नव्हे. अर्थात, मिळतंच. पण वाचताना निदान माझा तो मुख्य उद्देश असत नाही. या क्याटेगरीतलीच पुस्तकं पुन्हा-पुन्हा, पुन्हा पुन्हा वाचली जातात. अशा पुस्तकांपैकी निवडक सात पुस्तकं. 

~~

पुस्तक पहिले

एक होती आजी : श्री. ना. पेंडसे
मॅजेस्टिक प्रकाशन
'तुंबाडचे खोत' वा 'गारंबीचा बापू' वा 'रथचक्र' यांसारखी पेंडशांची इतर अनेक पुस्तकं कायम चर्चेत असतात, लोकांना ठाऊकही असतात. पण त्यांनी अगदी उशिरा उशिरा लिहिलेलं हे रत्न मात्र अनेकांना माहीत नसतं. गोष्ट वाचकाचा कसा ताबा घेते, याबद्दल पेंडशांची पकड ठाऊक असणार्‍या वाचकाला अवाक्षरही सांगण्याची गरज नाही. ते स्वयंस्पष्टच आहे. पण मला खरी आवडते ती तीतली खास पेंडसे-भाषा. 'गावात लग्न अन् कुत्र्याची हडबड'सारख्या अफलातून कोकणी म्हणी; 'सतर्‍या नाना'सारखे अगोचर प्रयोग आणि त्यामागच्या रसाळ कहाण्या; कोकणी शिव्यांचा अत्यंत चपखल, नैसर्गिक नि अकारण हशा न पिकवणारा वापर हे सगळं खास शिरूभाऊंचं आहे. तितकंच कादंबरीत एखादी घटना उर्फ किस्सा सांगून, मग त्याची आठवण देण्यासाठी एखाद्या विशिष्ट शब्दप्रयोगाचा मोटिफसारखा वापर करणं आणि त्यायोगे त्या शब्दप्रयोगाला एखाद्या वाक्प्रचाराचा दर्जा बहाल करणं ही खास लकबही शिरूभाऊंचीच. आंतरजातीय लग्न करणार्‍या भावाने इतरांना त्यासाठी प्रोत्साहन दिल्यावर आजीनं वापरलेला 'बल्या बाटगा... त्याला साथीदार मिळाला तर हवाच आहे!' हा उद्गार काय, किंवा शयनक्रीडा करताना धसमुसळेपणा करणार्‍या सुनेच्या अकलेचा उद्धार करताना 'इतकी अक्कल असती, तर स्वैपाकघरातली भांडी कशाल् पडती?' हा आजीच्या जावेचा फणकारा काय. 'एखाद्याचा अण्णू गोगट्या होणे' या पुलंच्या रत्नाच्या तोडीची ही रत्नं आहेत. बाकी धीट 'विषय'हाताळणीकरता पेंडशांचं कौतुक करायला नकोच, कारण त्यांच्या अनेक कादंबर्‍यांत शृंगाराची फक्त रोमॅंटिकच नव्हेत, तर इतरही अनेक अंगं सहजी येऊन जातात. ही कादंबरीही त्याला अपवाद नव्हे. आणि सरतेशेवटी सर्वांत महत्त्वाचं - कितीही वेळा वाचली, तरी तिची गोडी सरत नाही, अशी काहीतरी जादू या अजब रसायनात आहे. तेवढ्याकरताही हे पुस्तक अमर आहे, बाकी सगळं अलाहिदा.
~~

पुस्तक दुसरे

दुर्गभ्रमणगाथा - गो. नी. दाण्डेकर
मॅजेस्टिक प्रकाशन
'दुर्गभ्रमणगाथा' का आवडतं हे सांगणंही अवघड. त्याला साधं कथानकही नाही. गोनीदांनी आयुष्यभर किल्ल्यांच्या वाटा तुडवल्या. उन्हात, पावसात, दिवसा, रात्री, एकट्यानं, दुकट्यानं, आप्तमित्रांसोबत, सुट्टी साजरी करायला, फोटो काढायला, वाटाड्या म्हणून, समारंभाकरता, अभ्यासक म्हणून... दर खेपेला निराळं रूप, निराळा अनुभव. त्यात कधी पार सातवाहनांपर्यंतच्या इतिहासाच्या पाऊलखुणा सापडतात. कधी शिवाजीराजाच्या अक्षरशः पावलाच्या खुणा. कधी धनगर मैतरांच्या खोपट्यांतून रांधलेल्या नि आंब्याच्या डहाळ्यांनी माश्या वारत चापलेल्या दूधगूळभाताच्या आठवणी, कधी तीन दगडांची डुगडुगती चूल मांडून, 'नामांकित शिधा' रांधून पकवलेली उकळती खिचडी पायावर सांडून पाय भाजून घेण्याच्या आठवणी. कधी उदबत्त्यांचा जुडगा पेटवून, पौर्णिमेच्या चांदण्यात रायगडाच्या अवशेषांतून केलेली मंतरलेली वारी. कधी गडाच्या माथ्यावर कोसळती वीज खाली येण्यापूर्वीच्या काही क्षणांत डोक्यावर अक्षरशः उभे राहिलेले केस. कधी रौद्र पावसाचं तांडव अनुभवत जीव मुठीत धरून कसंबसं बालेकिल्ला गाठणं. कधी रानावनातल्या एकान्तात लागलेली कुणाची अकल्पित चाहूल. कधी ज्योतवंतीचं ओलं होऊन प्रकाशणारं लाकूड, कधी चकव्यात हरपलेली वाट, कधी लेखकमहाशयांनी चक्क ढापलेली शिवकालीन मूर्ती... पण छे! याला काही अंत नाही! हे आपलं आपण अनुभवण्याचं आहे. धनगर-बामण-शिवकालीन-उत्तरप्रदेशी अशी अनेक रूपं लीलया पालटणाऱ्या, डोळे झाकूनही 'गोनीदांची भाषाय ही!' असा परिचय द्यायला लावणाऱ्या, शैलीवान, साजिऱ्या, आणि अत्यंत लाघवी अशा भाषेत रंगवलेलं हे रसाळ गप्पाष्टक. वाचकाला पुन्हा पुन्हा आवतण देणारं.

~~

पुस्तक तिसरे

आवजो : पद्मजा फाटक
श्रीविद्या प्रकाशन
'सर्व्हास' नावाच्या एका आंतरराष्ट्रीय पाहुणचार योजनेची बस पकडून पद्मजानं थेट अमेरिका गाठली आणि मध्यमवर्गीय मराठी लोकांच्यात आंतरराष्ट्रीय पर्यटन बोकाळायच्या आत अत्यंत अपर्यटकी पद्धतीनं निरखली. अमेरिकेतल्या साधारणपणे शहरी मध्यमवर्गीय कुटुंबांमध्ये राहून, त्यांच्याशी मैत्र्या वा सेमीमैत्र्या करत, त्यांना आपल्या आयुष्याबद्दल सांगत आणि त्यांच्या आयुष्याबद्दल समजून घेत, त्यांच्या देशाशी ओळख करून घेत केलेला हा अनोखा प्रवास. घटस्फोटांपासून लिव्ह इनपर्यंत आणि मुलांच्या डेटिंगपासून रॅन्च लाइफपर्यंत सगळ्याला खुल्या, स्वीकारशील आणि अत्यंत प्रामाणिक मनानं सामोरं जात केलेला. तोवर शाळकरी असलेल्या मला 'आवजो' हाती लागेपर्यंतच्या वाचनात इतकं निराळं, आधुनिक, तरीही देशी आणि अस्सल मराठी, समोरच्याची आणि स्वतःची झाडाझडती घ्यायला न बिचकणारं असं काही मिळालंच नव्हतं असं म्हटलं तरी चालेल. त्यातल्या स्त्रीवादी, शहरी, मराठी, लेकुरवाळ्या, आधुनिक, संकोच आणि धिटाई यांचं लडिवाळ मिश्रण असलेल्या, जिवंत, संवेदनशील पद्मजानं मला झपाटलंच. मग तिचं अक्षरशः अक्षर अन् अक्षर मी मिळवलं, वाचून काढलं.
भाषा म्हणजे एखादं जड शिवधनुष्य आहे असं न मानता, एखादी मुरलेली स्मार्ट पुरंध्री ज्या सराईतपणे झिरझिरीत ओढणी वागवत असेल, त्या सराईतपणे पद्मजा तिची भाषा वागवते आहे, असा भास तिचं लिखाण वाचताना मला कायम होत आला आहे. त्या सुखद अनुभवाची सुरुवात करून देणारं हे पुस्तक, म्हणूनही मला ते अतिप्रिय. सुनीताबाई, गौरी, सानिया, मेघना पेठे, शांताबाई गोखले अशा अनेक लेखिकांनी मला आधी आणि नंतरही घोळसलं. त्यांचेही प्रभाव अर्थात माझ्या लिहिण्यावर आहेतच. पण माझं ठाम मत असं, की माझ्या शैलीवर सगळ्यात जास्त प्रभाव पद्मजाचा आहे. म्हणूनही...
एनिवे!
बाकी ता. क. पुस्तक कुठे मिळेल असा प्रश्न पडणार्‍यांकरता : 'आवजो' फक्त लायब्र्यांतूनच मिळू शकेल. कारण पद्मजाची अनेक पुस्तकं - 'आवजो'सकट - आउट ऑफ प्रिंट आहेत.

~~

पुस्तक चौथे

एम टी आयवा मारू : अनंत सामंत
मॅजेस्टिक प्रकाशन
सामंतांच्या पुस्तकांची चटक लागली, त्या काळात पुस्तक दणादण विकत घेणं परवडायचं नाही. लायब्र्या हा मुख्य स्रोत असे. तिथेच 'एम टी आयवा मारू' हाती लागली. त्या दोन महिन्यांच्या काळात चार वेळा आणून मी तिची पारायणं केली. ती आवडली असं म्हणणं हे फारच मोठं अंडरस्टेटमेंट होईल. तेलवाहतूक करणाऱ्या जहाजावरचं विश्व ही भानगडच मुळी प्रचंड नवीन. त्यात उत्कट चित्रकार असलेला मरीन इंजिनियर नायक. थायलंड-हाँगकाँगसारख्या देशांतलं नाइटलाईफ. जहाजाच्या प्रेमात पडलेला अनुभवी कॅप्टन. शापित आणि वादळी सौंदर्य लाभलेली नायिका. खलाश्यांचं शिवराळ आणि उन्मुक्त आयुष्य. गे संभोगांपासून ते थ्रीसमपर्यंत अनेक बोल्ड प्रसंग... असं चिकार कायकाय सांगता येईल. पण या सगळ्यांत 'आयवा मारू'ची जान नव्हती. ती होती सामंतांच्या अत्यंत उत्कट, रॉ, ताज्या, कोऱ्या-करकरीत शैलीत. ठसठशीत आणि चित्रमय पात्ररेखाटणीत. धीम्या गतीकडून अलगद वेगवान होत जाणाऱ्या घटनाक्रमांच्या बांधणीत. त्या सगळ्याची भूलच पडली माझ्यावर. पुढे सामंतांची शैली परिचयाची झाल्यावर ती यथावकाश उतरली, सैल जागा दिसायला लागल्या, काहीसा अविश्वसनीय फिल्मीपणा खुपायला लागला... पण तोवर 'एम टी आयवा मारू' तिचं अढळपद कमावून चुकली होती. नाना पाटेकरनं 'एम टी आयवा मारू'च्या चित्रपट रूपांतरणाचे हक्क सुमडीत विकत घेऊन ठेवलेत हे कळलं, तेव्हा आपोआप त्याला मनोमन दाद दिली गेली, ती उगाच नव्हे!
~~

पुस्तक पाचवे

मुखवटा : अरुण साधू
राजहंस प्रकाशन
'सिंहासन' आणि 'मुंबई दिनांक' वगळता लोक अरुण साधूंना इतकं का मानतात हे मला कळत नसे. त्यांचं चीनवरचं पुस्तक वाचल्यावर मी थोडी मवाळ झाले. नि मग मला 'मुखवटा'चा दगड लागला. ठेच. कपाळमोक्ष. साक्षात्कार. तोवरचा मटाचा तटस्थपणा सोडून केतकरांनी 'मुखवटा'वर एक पानभर लेख छापवून आणला होता, हे कळल्यावर मी 'अर्थात!' अशी प्रतिक्रिया मनोमन देऊन टाकली.
'मुखवटा'मध्ये कायकाय आहे याची अनेक समीक्षकी आणि राजकीय-सामाजिक प्रकारे चिरफाड करता येईल. ती त्या-त्या प्रकारे बरोबरही असेल. पण ती एक अतीव रंजक, उत्कंठावर्धक, सुरुवातीपासून शेवटापर्यंत कुठेही माती न खाणारी, अंतर्बाह्य कादंबरी आहे हे माझ्या मते तिला मोठं करणारं खरंखुरं लक्षण आहे. तीतली वऱ्हाडी बोली, वाड्यासह शेतीत आणि मातीत धसत जाणारं ब्राह्मण कुटुंब, पिढ्यानपिढ्या चालत आलेले गूढ मुखवटे आणि त्याहूनही विचित्र परंपरा, कुळाच्या इतिहासाची अंधाऱ्या आणि लज्जास्पद मुळांशी नेऊन सोडणारी वाट, त्या इतिहासानं अपरिहार्यपणे आणि विधिलिखित असावं अशा नियतपणे मागितलेले कठोर जाब, शरीरामनासकट वाढणारी-मोडणारी-श्वास घेणारी आणि बेमुर्वतखोरपणे राखाडी असणारी स्खलनशील पात्रं, त्यांना एकसमयावच्छेदेकरून ग्रासून असलेला भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्यकाळ... या सगळ्यासकट 'मुखवटा' एक परिपूर्ण कादंबरी आहे. कितीही वेळा वाचली, तरी नवनव्या सातत्यसंगती उलगडून दाखवणारी, नव्यानं भुरळ घालणारी.

~~

पुस्तक सहावे

पाडस : अनु० राम पटवर्धन
मूळ कादं० : द इयरलिंग, मार्जोरी किनन रॉलिंग्ज
मौज प्रकाशन
'पाडस' हे कायम सकारात्मक कारणांनी चर्चेत असणारं, राम पटवर्धनांच्या अनुवादाचं पुन्हापुन्हा कौतुक करायला लावणारं, 'कमिंग ऑफ एज' प्रकारातलं फार तोलामोलाचं मानलं जाणारं पुस्तक. पण माझ्याकरता या सगळ्याखेरीज ते एक 'फूड बुक' आहे. जे वाचताना भूक खवळते, कल्पना वेगानं धावू लागते, अन्न या घटकाचं आपलं आयुष्य व्यापून उरणारं स्थान नव्यानं कळतं, आणि रसनातृप्तीचं समाधानही लाभतं, असं चविष्ट पुस्तक. मन विदीर्ण करणारा आणि शहाणीव देऊन जाणारा त्याचा शेवट मी फार फार तर तीन-चारदा वाचला आहे, आणि नंतर अगणित वेळा 'सैराट'च्या शेवटासारखीच त्या शेवटापासून शेपूट घालून मागे फिरले आहे. बाकीचं पुस्तक मात्र कितींदा वाचलं असेल नि वाचीन याला गणती नाही. डुकराच्या मांसाची बेगमी करण्याच्या वार्षिक कार्यक्रमाचं वर्णन, शिकार करून हुतोआजीच्या घरी ज्योडी आणि पेनी जातात तो प्रसंग, ख्रिस्मससाठी खरेदी आणि केक करण्याचा प्रसंग, पेनीला साप चावून तो जिवावरच्या जोखमीतून बाहेर आल्यानंतरच्या न्याहारीचा प्रसंग, वादळानंतरच्या जंगलातल्या शिकारीचा काळ... हे काही ठळक भाग. काय संदर्भ आहेत त्यात अन्नाचे! काळविटाच्या शिंगांच्या मधल्या दुबेळक्यातली खाज अनावर होऊन त्यानं झाडाच्या खोडावर शिंग घासल्यामुळे सुटून आलेली नि मऊ शिजवलेली लुसलुशीत कातडी, बिबट्याच्या चरबीत शिजवलेली पाणकोबीच्या सुईऱ्यांची भाजी, मगरीच्या शेपटाच्या मांसाचा मीठमिरी लावून सुकवलेला नि खरपूस भाजलेला तुकडा, शेवटच्या चुलाणात थोडी संत्री टाकून त्यांचा केलेला गुळांबा, ब्रायरबेरीच्या फळांची जेली, बुरसू नयेत म्हणून घरातल्या शेकोटीवर शेकवलेल्या ताज्या घेवड्याच्या दाण्यांची उसळ, अस्वलाच्या तुपात भाजून मऊ झालेल्या बेकनच्या कडा, घिरटावर भरडल्या जाणाऱ्या मक्यांचा चवीहूनही खमंग असा वास, खांडसरीची पुटं चढवून आणि डुकरांच्या स्वच्छ केलेल्या आतड्यांत भरून सुकायला कोठीत टांगलेल्या नि हिकोरीचा धूर पिणाऱ्या मांसल सॉसेजांच्या माळा, डोळे विस्फारायला लावणारी ख्रिस्मसची प्रचंड केक... याला अंत नाही खरं तर. अन्न आणि भूक या गोष्टींचे उघड वा प्रवाहाखालून गुप्तपणे वाहणारे संदर्भ नाहीत, असा भागच या पुस्तकात नाही. ते जितकं 'कमिंग ऑफ एज'बद्दल आहे, त्याहूनही अधिक ते पोटाच्या खळगीबद्दलचं पुस्तक आहे असं मला वाटतं. त्यातले कितीक पदार्थ चाखून बघणं तर सोडाच, मी कधी पाहिलेलेही नाहीत. पाहण्याची शक्यता नाही, आणि खरं सांगायचं तर मला तशी आसही नाही. मला ते 'पाडस'नं आधीच दिले आहेत.

~~

पुस्तक सातवे आणि शेवटचे

बाइंडरचे दिवस : कमलाकर सारंग
ग्रंथाली प्रकाशन
मी 'सखाराम बाइंडर'चा एकही प्रयोग प्रत्यक्ष पाहिलेला नाही. किंबहुना माझ्या वयाच्या लोकांकरता ती एक आख्यायिका आहे. नाटकात असं आहे तरी काय, या कुतूहलापोटी लायब्र्या उचकत असताना लक्ष्यात आलं की 'बाइंडर'च्या एकजात सगळ्या प्रती 'गहाळ आहेत'. मग उत्सुकता फारच वाढली. तेव्हा सारंगांचं हे पुस्तक हाती लागलं. उचललं. तेव्हापासून आजतागायत नाटकाबद्दलच्या पुस्तकांनी मला पछाडलं आहे. पण 'बाइंडरचे दिवस'ची हळूहळू पकड घेणारी मांडणी, प्रामाणिक हाताळणी, आलंकारिक भाषेचा संपूर्ण अभाव आणि पुस्तक हातात घेतल्यापासून संपेपर्यंत खाली ठेवणं अशक्य करणारी, एखाद्या कादंबरीसारखी नाट्यमयता - दुसऱ्या कुठल्याही नाटकाबद्दलच्या पुस्तकात मला सापडलेली नाही. 'बाइंडरचे दिवस' एकमेवाद्वितीय.
कधीही कोणतंही मोठं नाटक दिग्दर्शित न केलेला लेखक थेट डॉ. लागूंना मोहात पाडणारं तेंडुलकरांचं नवं नाटक दिग्दर्शनासाठी मिळवतो, निळू फुलेंसारख्या तोवर व्यावसायिक रीत्या यशस्वी न झालेल्या नटाला मुख्य भूमिका मिळते, नाटकाच्या स्फोटकपणाची सुतराम कल्पना न येता अक्षरशः पदरचे पैसेही घालून ते उभं करतो, संस्कृतिरक्षकांचे हल्ले झेलतो, नटी असलेल्या त्याच्या पत्नीच्या चारित्र्यावर नाही नाही ती गलिच्छ चिखलफेक होऊनही पतीपत्नी खंबीर राहतात, नाटक की नोकरी असा प्रश्न आल्यावर बायकोची परवानगी घेऊन (होय!) नोकरी सोडून देतो, नाटकाच्या अस्तित्वाकरता कोर्ट गाठतो आणि जिंकताना नाटकांचं सेन्सॉर बोर्डच संपवतो... एकाहून एक अचंबित करणाऱ्या गोष्टी. नि त्या सांगणाऱ्या सारंगांचा अत्यंत प्रामाणिक, रोखठोक आत्मपरीक्षणाला तयार असलेला सच्चा, अनलंकृत सूर. नाटकाच्या प्रवासातले अत्यंत रंजक तपशील... तालमीच्या काळातले भूकंपाचे धक्के, एका रंगलेल्या प्रयोगानंतर कुणा अनामिक प्रेक्षकानं हाती आणून दिलेली दारू, न्यायाधीशांनी निरीक्षणाकरता प्रयोग बघत असताना रंगून जाऊन आक्षेपार्ह मजकूर दर्शवणाऱ्या लाल दिव्याची कटकट त्रासून बंद करायला सांगणं, संस्कृतिरक्षक विरोधकांच्या गलिच्छ भाषेमधला सर्रिरल विनोद, समर्थकांच्या सह्या मिळवण्यासाठी काढलेली सह्यांची सायक्लोस्टाईल पत्रकं आणि त्याकरताची धावपळ.... एक ना दोन. सारंग पतीपत्नींच्या वा संबंधित सगळ्यांच्याच हिंमतीचं कौतुक तर वाटतंच, पण त्याहीपेक्षा या सगळ्या बाजी लावायला लागणाऱ्या प्रवासाचा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष भाग झालेल्या सगळ्यांनाच किती झिंगदार धमाल आली असेल, त्याची चुणूक आपल्यालाही मिळते.
'सखाराम बाइंडर' हे फक्त नाटक नव्हे. त्या निमित्तानं घुसळून निघालेल्या महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक दस्तऐवजातलं ते एक अतिमहत्त्वाचं प्रकरण आहे. त्याचा असा प्रत्यक्षदर्शी, प्रामाणिक आणि उत्कंठावर्धक अनुभव देणारं पुस्तक दिल्याबद्दल मी सारंगांची कायम ऋणी असेन.
~~

पुस्तकं चिकार वाचतो आपण. पण सर्वाधिक रंजक आणि पुन्हापुन्हा वाचूनही खुमारी अजिबात कमी न झालेली पुस्तकं कुठली, असा विचार करायला बेहद्द मजा येतेच. त्या निमित्तानं आपल्याला पुस्तकातलं नक्की काय खुणावत राहिलं आहे असा चाळा मनाशी सुरू होतो, हे की ते अशी स्पर्धा नकळत चालते, स्वतःशीच तानापलटे होतात, नवे शोध लागतात. मजा येते. मलाही हा खो घ्यायला अतिशय अतिशय मजा आली. इतर कुणाला रस असेल, तर जरूर स्वतःहून सामील व्हा. 

मला प्रवास आवडत नाहीत - ३

एकीचं शाळेत शिकलेलं फ्रेंच आणि बाकीच्यांचं फ्रेंचचं एकअक्षरकळलतरशपथ-आकलन घेऊन पॅरिसात उतरलो आम्ही, तेव्हा गंतव्य मेट्रो स्टेशन 'इथ्थेच जवळ' आहे हे माहीत होतं. आमची किल्ली घेऊन एअरबीएनबीत साफसफाई करणारी काकू तिष्ठत होती. पण प्रत्यक्ष मेट्रो स्टेशनात पोचेस्तो किमान पाच तरी 'कुठून येतात काय माहीत असले लोक' असं म्हणणारे कटाक्ष, तीन अत्यंत पोलाईट आणि मदतशील 'नो आयडिया'वाले कोरे चेहरे, आणि बॅगा फरफटवत, ग्राफिटी बघून दचकत, भुयारी मार्गांच्या क्रीपीपणानं शहारत ओलांडलेला वीसेक मिनिटांचा खुश्कीचा मार्ग - इतकं सोसलं, तेव्हा कुठे योग्य मेट्रो गावली. दोन स्टेशनांनंतर आपलं स्टेशन इतकं एकमतानं नक्की करून सैलावून बसलो. दोन स्टेशनं गेली आणि गाडी धाडधाड करत एका पुलावर आली. बाहेर नजर गेली तर आयफेल टॉवरचं शिंग झुईंकन समोर. कधी ठरवूनही न किंचाळता येणाऱ्या माझ्या तोंडून आनंदाची आरोळी फुटली असणार. कारण आम्हांला सगळ्यांना त्या निमिषभरात ते टॉवरचं शिंग तर दिसलंच; वर डब्यातले पॅरीसकर खुदखुदून आमच्याकडे बघायला लागले, ते आम्ही किंचित शरमिंदं हसून, स्टेशनात उतरून त्यांना हात दाखवेपर्यंत. मग किल्ली ताब्यात घेईस्तो केलेले साडेतीन-चार फोन, शाळेत मिळालेल्या मार्कांची सत्त्वपरीक्षा, आम्हांला पत्ता समजावून सांगण्यातला खटाटोप किती व्यर्थ ठरेल ते कळून आपला आवरत आलेला भाजीचा गाळा मदतनिसावर टाकून इमारतीच्या खालपर्यंत सोडायला आलेला भाजीवाला... हे सगळं पार पडेपर्यंत तो 'झुईं' डोक्यात ताजा राहिला असणार. कारण बॅगा टाकून, शूविसर्जन करून, कुलपाचा पासवर्ड पाठ करून आम्ही तत्काळ टॉवरच्या दिशेनं कूच केलं होतं. मग त्या तीन दिवसांत अक्षरशः सकाळ-दुपार-संध्याकाळ-रात्र दर्शन घेतलं त्याचं. वर जाऊन. पोटात शिरून. नदीपल्याड काठावर पाय हलवत बसून. दुपारी हिरवळीवर लोळून... तरी बेट्याचा टूरिस्टी लोकप्रियतेबद्दल फणकारा नाही आला. मजाच वाटत राहिली एकसारखी.

‍~

गोव्यातल्या माझ्या त्यापूर्वीच्या सगळ्या ट्रिपा सपशेल फेल होत्या. कधी मंगेशी आणि शांतादुर्गा आडवे येत. कधी शुद्ध शाकाहारी लोकांसह फरफट. कधी पाण्याला भिणाऱ्या लोकांसह कुचंबणा. कधी 'दारू म्हणजे काय रे भाऊ?'वाल्या शुभंकरोति मंडळींच्यात बाजूला बसावं लागणं.
त्या खेपेला भेटलेलं गोंय मात्र खम्प्लीट निराळं. पावसाची रीरी संपता संपेनाचे अप्रवासी दिवस. हवेत ओलावा आणि नजरेला हिरवाई. पंज्येंमधलं एक कौलारू छप्पर आणि बाहेर फणसाची झाडं असलेलं कॉटेज. समुद्राशी लगट करणारं नसल्यामुळे आबदार आणि शांत. दुचाकी चालवणारी आणि खानावळींची खडानखडा माहिती असलेली अबोल सोबत.
त्याच ट्रिपेत पोर्तुगीज वारसा जपणारी गोव्याची भव्य लायब्री भोगली. खाडीच्या काठानं पहुडलेल्या निवांत रस्त्यावरून वारा पीत भटकलो. खानावळींतून कालवणं नि मच्छी ओरपली. बटाट्याचा अंगभूत गंध ल्यालेल्या पिवळ्या पातळभाजीत चिवट उन्नी भिजवून खाल्ले. रस आम्लेटाच्या गाड्या हुडकत हिंडलो. गव्हाचा चुरचुरीत कोंडा ल्यालेले ताजे पोंय् खाल्ले. 'सोलकढीन् पॉट भरतां? बास. चंणक कोण खाईल. ज्येवा आता.' असा दम भरून लाल तांदळाचा भात खिलवणाऱ्या वेटराच्या हातचं जेवलो. रस्त्यावर बागेलच्या बांगड्या घेऊन उभे राहिलेल्या पाववाल्यांकडून ते गरम, चविष्ट बांगडीपाव खाल्ले.
खाडीच्या एका फाट्यावरून नारळींतून येणारा रस्ता. शेजारी पाणी. मधूनच उघडा मांडव असलेलं गावातलं चर्च. आकाशात आख्खा चांद. हवेत झुलणारे माड अन् पोफळी. पोटात गोंयचं तीर्थ. काळोख आणि उजेड. चंदेरी माहोल.
सरत्या संध्याकाळी खाडीशेजारच्या रस्त्यावरच्या एका सरकारी बागेत शिरलो, तर एक सोनसळी काठ गवसला. माझी पापं संपून पुण्याचा हिशेब सुरू झाला असणार त्या ट्रिपेपासून.

‍~

प्रवासाला जाताना कोऱ्या मनानं आणि उघड्या डोळ्यांनी जावं वगैरे सुविचार कितीही थोर असले, तरी चोप्रांच्या सिनेमावर पोसलेल्या निदान मला तरी स्वित्झर्लंडच्या बाबतीत तसं करणं अशक्य आहे हे मी स्वतःशी स्वीकारेस्तोवर माझ्या समोरच्या दृश्याला बॅकग्राउण्ड म्युझिक म्हणून 'चाँदनी ओ मेरी चाँदनी' वाजून मी श्रीदेवीच्या किनरट आवाजातल्या 'मेरे शोना, शोना..'वर जाऊन पोचले होते. बरं, स्वित्झर्लंडनी तरी भारतीयांच्या मनातली 'नंदनवन' ही आपली भूमिका बजावण्याकरता थोडं ताठ्यानं वागावं? पण ते तर 'खास भारतीयांसाठी' पंजाबट जेवण विकणारी हाटेलं थाटून बसलेलं आणि 'डीडीएलजे'मधल्या शारुख-काजोलचा पुरुषभर उंचीचा कटाउट मिरवणारं. मग मीपण जनाची न् मनाची दोन्ही उधळून दिल्या आणि हिरवळीवर फोटो काढायला स्लिवलेस पोलकं नि शिफॉनची प्लेन साडी आणायला हवीवती का काय, अशा खंतावणाऱ्या विचारात बुडून गेले. पथारी पसरायला मिळालेल्या बेड न् ब्रेकफास्टच्या खोलीला एक चिमुकली गच्ची होती. तिथून एक निळंभोर चमचमतं तळं दिसायचं. त्या गच्चीतल्या आरामखुर्चीत पसरून फोनच्या स्पीकरवर 'तू मेर्रे स्सामने...' लावलं. तोच 'तळ्याचा रंग किती 'कैसी है ये रुत की जिसमें'मधल्या तळ्यासारखा दिसतोय ना...' हे जोडीदारणीचं वाक्य आलंच! चोप्रांना उचक्या लागल्या असणार बहुतेक त्या दिवशी.

‍~

शहर अपरात्री पाहावं म्हणतात. अहर्निश धडधडणारे रस्ते निवांत सैलावून पहुडलेले असताना. तेव्हा ते आपल्याकडे मान वळवून नीट बघण्याच्या शक्यतेची शक्यता तरी असते. राहत्या महाशहरातही असला योग किती दुर्मीळ ते पक्कं ठाऊक असलेल्या मला परदेशातल्या शहराबाबत तशी काही अपेक्षा नव्हती. पण संध्याकाळभर गळणारा पाऊस दुर्लक्षून मैत्रिणीला नि तिच्या ताज्या नवऱ्याला भेटायला गेलो. सुरुवातीची बळंच मैत्रीपूर्ण संभाषणं ओलांडता आली नसती, तर एक टिकमार्क करून परतायचा इरादा होता. पण 'युनिव्हर्सल स्टुडिओचं सोडा, या झुल्यात बसलात तर खरं!' अशा खेळकर च्यायलेंजचा विडा उचलला नि इतक्या उंचीवरून चमचमती नदी बघताना 'आपल्या वजनानं तुटणार नाही ना हा पट्टा'ची बाकबूक अल्लाद विरून गेली. तिथून रंगतच गेली संध्याकाळ. नदीकाठच्या हाटेलांतून जेवत बसलेले लोक, बेंबीतला खडा नि सपाट पोट दाखवत थिरकणारी बाई, शेजारी उभं राहून कुणास ठाऊक किती वेळ टाळ्यांनी धरलेला ताल, हळूहळू ओसरत गेलेली गर्दी, रिकामे रस्ते तुडवत जाण्याचा सरता न सरणारा उत्साह, अधूनमधून झिमझिमणारा पाऊस, शेजारून वाहतं पाणी, कुणाकडेच नसलेली छत्री, सोडियम व्हेपरच्या पिवळ्या दिव्यांनी बहाल केलेला सेपिया टोनिश माहौल, 'सुबत्ता आहे, सुरक्षितता आहे. पण संस्कृतीची नाडी नाही बा गवसलेली अजून मला इथल्या..' असल्या दोन-अडीच पेगनंतर होणाऱ्या गप्पा... काहीच न पिता तरी कसं म्हणावं? रात्र चढत गेली त्या दिवशी.

दिवेलागण

ना अंधार ना उजेड

ना आभाळ ना झाड

ना शहर ना रान

अशा वेशीवरच्या हिरव्या तुकड्याच्या टोकावर राखाडी प्रकाशात

पोपट जीवघेणा कलकलाट करतात,

तेव्हा त्यांचा पोपटी रंगही विरून गेलेला असतो,

कशाबशा उटारेटी काढलेल्या जडशीळ दिवसाच्या दिवसपणासारखा.

मान ताणताणून

नजर फाडफाडून

हेकेखोर निग्रहानं

कितीही वेळ बघत राहिलं तरी आसमंतातला प्रकाश पावलापावलानं विझत जाण्याखेरीज,

घडत नाही काहीच उत्साहवर्धक.

पडत नाही दृष्टीस एकही पोपटी पीस. 

एकेक पाखरू मुकं होत जातं.

दिवसाचे हातपाय अंधारात बुडतात. 

थोड्या गाड्या जातात.

थोड्या गाड्या येतात.

सोडियम व्हेपरची पिवळी ज्योत उदासवाणेपण शिलगावत जाते वक्तशीर.

दिवेलागण होते

फायनली.

लायब्र्यांचे दिवस ५

कागदी पुस्तकांशी असलेलं पातिव्रत्य सोडून मला पहिला व्हर्चुअल व्यभिचार करायला लावला तो हॅरी पॉटरच्या अखेरच्या भागानं. जगभर पुस्तक प्रकाशित झालंय, लोक वाचतायत, पण आपल्याला वीकान्तापर्यंत प्रत मिळणार नाही हे असह्य होऊन मी मिळेल तिकडे सॉफ्टकॉपी हुडकायला सुरुवात केली. 'शोधेल तो पाणी चाखेल' या इंटरनेट ॲक्टान्वये मला ती मिळालीही. फक्त रिक्षा, ट्रेन, टॅक्सीतच नव्हे, तर हापिसातही राजरोस पडफ उघडता येणे या फायद्याची चव कळल्यानंतर तर मला पापाची चटकच लागली. 

पायरसी चूक की बरोबर या वादात मी पडणार नाही. त्याची उत्तरं ज्यानंत्यानं आपापली शोधावीत, समर्थावीत आणि पचवावीत. मराठी पुस्तकांवर मिळकतीचा अमुक एक हिस्सा आणि त्याहून महत्त्वाचं म्हणजे महाशहरातल्या इंच-इंच-लढवू घरातली तमुक इतकी जागा खर्चत असताना इंग्रजी पुस्तकांच्या बाबतीत तरी आपण थोडा बाहेरख्यालीपणा करावा अशी सूट मी मात्र मला देऊन घेतली आणि मग कायच्या काय एकेक मरुद्यानं सापडत गेली. इंग्रजीतलं माझं बहुतांश वाचन चाटकॉर्नरीच असे आणि असतंही. त्यामुळे मला कागदी प्रतींची तहान नसे. तरी मधूनमधून 'हारून ॲण्ड दी सी ऑफ स्टोरीज्' किंवा 'हॅंडमेड्स टेल'सारखी गाळीव रत्नं सापडतच. मग 'हे पुस्तक तरी कागदी हवंच आपल्याकडे' असं वाटून कागदी पुस्तकं घरी येत. माझ्या इंग्रजी वाचनात अशी माणकं विरळा असल्यामुळे जागेचं कसंबसं निभलं म्हणायचं. 

पण पुस्तकांच्या बरोबरीनं ब्लॉग्स, टम्ब्लर्स, फॅनफिक्स असं वाचन वाढत गेलं, तसतशा निराळ्या अडचणी सतावायला लागल्या. खरं फॅनफिक्स हे अस्सल ऑनलाईन वाचन. पण त्यातही काही फॅनफिक्स इ-त-क्या आवडल्या, की मी चक्क पानाला आठाणे देऊन त्या छापवून नि बांधवून घेतल्या. अर्थात, हा अंमळ चोचलाच म्हणायचा. तो अपवादात्मक म्हणून सोडून दिला नि कागदी साठेबाजी रद्दबातल मानली, तरी सतत अद्ययावत होणाऱ्या ऑनलाईन गोष्टींचा माग काढणे आणि आपल्या संदर्भासाठी त्यांच्या नोंदी ठेवणे ही एक गरज होऊन बसली. गूगलचा रीडर होता तोवर चिंता नव्हती. तिथे एकदा ब्लॉगलिंक डकवली, की तो इमानेइतबारे खबरबात आणि दप्तरखानाही राखून असे. पण गूगलच्या 'खपतं ते विकणार नाही' या पुणेरी धोरणानुसार रीडर अंतर्धान पावला आणि पंचाईत व्हायला लागली. मग आपली कस्टमाइज्ड व्यवस्था आपली आपण राखणं आलं. बरं, पुस्तकांच्याही बाबतीत इंटरनेटवर फक्त पायरेटेड सॉफ्टकॉप्याच मिळत असं नव्हे. हळूहळू प्रताधिकार कायद्याबाहेर निसटलेल्या अनेक जुन्या मराठी-इंग्रजी पुस्तकांच्या प्रतीही ठिकठिकाणी चढवल्या जायला लागल्या. दर काही महिन्यांनी 'अमक्या ठिकाणी बराच माल आला आहे' अशी टीप कुणीतरी समानधर्मी देई आणि मग बरेच दिवस तिथला माल हुडकत बसण्यात नि इतरांना वेचक मालाच्या खबरी पुरवण्यात जात. 'किशोर'सारख्या मासिकानं आपलं सगळं जुनं दप्तर जालावर आणलं, तेव्हा तर 'घेता किती घेशील दो करांनी…' अशी अवस्था. काही हौशी आणि संचयी मित्रांच्या सल्ल्यानं ड्राइव्हवरची चकटफू जागा वापरून या सरकारी मालाचा ब्याकप घेण्याचेही धंदे केले. हो, अनेक पारिभाषिक कोश देणारं एक सरकारी संस्थळ अकस्मात दगावलं किंवा काही दिवस इंटरनेटवर वसून मराठी 'चांदोबा' एकाएकी पंचतत्त्वांत विलीन झाला, तसे फट म्हणता अंक गायबले म्हणजे हो?

पण असल्या व्यवस्था करूनही - योग्य वेळी योग्य लिंका आणि योग्य पडफस्रोत हाती लाभण्याकरता माणसांवर अवलंबून राहण्याला पर्याय नाही, हे माझ्या लक्ष्यात यायला लागलं, ते वाचन अद्ययावत राखून असणाऱ्या काही शेलक्या व्हर्चुअल मैत्रांच्या मागावर राहिल्याचे फायदे भोगल्यावर. त्याच सुमारास एका टम्ब्लर लेखिकेचं एक टपोरं सुभाषित नजरेस पडलं. ही लेखिका व्यवसायानं ग्रंथपाल. फॅनफिक्स लिहिणं, वाचणं, वेचक गोष्टींच्या शिफारशी करणं आणि त्यांबद्दल गप्पा छाटणं हा छंद. तिच्या मते अचूक हॅशटॅग लिहिणं आणि डकवणं हे परीकथेतल्या ब्रेडक्रम्स टाकत आपला माग सोडण्याच्या क्लृप्तीसारखंच कौशल्याचं आणि मोलाचं असतं. किंबहुना हे ज्याला जमलं, तो आजच्या युगातला ग्रंथपालच.

हे वाचून मान डोलावली. इथल्या अमूर्त ग्रंथालयांबद्दल नि अनामिक ग्रंथपालांबद्दल मनोमन कृतज्ञता व्यक्त केली आणि पुढची लिंक क्लिकवली.