चार दिवस, चार कविता

आपण एखादी कविता वाचतो, ऐकतो; तेव्हा तिच्यातले शाब्दिक खेळ, भाषाशैली, अलंकारांची गंमत... इतकंच अनुभवत नसतो फक्त. आपल्या आयुष्यातला कुठलातरी अनुभव, कुठलातरी काळ, कुठलीतरी आठवण त्या कवितेशी नातं सांगत असते. कविता ऐकता-वाचताना नकळत पार्श्वभूमीमधून जागी होऊन पुढे येऊन उभी राहत असतो. तिच्याशी आपण कवितेचं मॅपिंग करतो. दोन्ही आपल्या डोक्यात एकजीव होऊन जातात.  मग तिथून पुढे कधीही कविता ऐकली, की आपल्या डोक्यात हे सगळं एकसंधच जागं होतं. एखादी कविता मी जेव्हा वाचून वा म्हणून दाखवते, तेव्हा मी माझ्या डोक्यात तिला लगडून असलेल्या अनुभवाबद्दलही सांगितलं तर? 

मी तसं केल्यामुळे इतरांच्याही कविताविषयक आठवणीत माझी आठवण ओवली जाईल? 

मला माहीत नाही. ते पाहायचं होतं म्हणून हा प्रयोग फेसबुकावर केला. तो इथे एकत्र करून ठेवते आहे.

***

# सखे गं सये

मैत्र हे या कवितांमागचं सूत्र आहे.

प्रतिमा कुलकर्णींच्या सगळ्याच मालिका फार आवडीनं, समरसून पाहिल्या. इतकं साधंसरळ, आपल्या आयुष्यातलाच तुकडा वाटेलसं, जिवंत काही टीव्हीवर हल्ली मिळणं तर अशक्यच आहे. पण तेव्हाही तो तसा अपवादात्मकच अनुभव होता. त्यांपैकी ‘अंकुर’ ही शेवटची मालिका. सुखासुखी चाललेलं, तृप्त गृहिणीचं आयुष्य तसं कुठलंच मोठं फिल्मी कारण घडलेलं नसताना सोडून देऊन निघालेल्या एका बाईची गोष्ट होती ती. आत्मशोध, आत्मभान, स्वाभिमान वगैरे ठरीव रस्त्याला ती गेलीच असती, पण प्रतिमा कुलकर्णींच्या शैलीत ते पाहायला मजा आली असती फार. तोवरच्या त्यांच्या सगळ्या मालिकांमध्ये एकत्र कुटुंब, प्रेमळ-समंजस वडीलधारी माणसं अशी सूत्रं होती आणि घर मोडून बाहेर पडणारी बाई पहिल्यांदाच गोष्टीची नायिका म्हणून दिसत होती. शिवाय सीमा देशमुख ही मला अतिशय आवडणारी पण फार कमी दिसणारी नटी त्यात बर्‍यापैकी मोठ्या भूमिकेत होती. त्यामुळेही उत्सुकता. पण त्या बाईचं काय होतं, हे काही कळायलाच नाही. जेमतेम काही आठवडे प्रदर्शित होऊन, मग ती मालिका अर्ध्यातच बंद पडली.

त्या मालिकेचं शीर्षकगीत म्हणून मिळालेली ही कविता. तिची आठवण काढताना लक्ष्यात आलं, आपण ही कविता कधीच वाचलेली नाही, कायम ऐकलीच आहे. आठवणीतही ती कायम ‘ऐकूच’ येते. जात्यावर बसून संथ, गोड सुरात सूर मिसळत गाणार्‍या बायकांचं चित्र डोळ्यासमोर उभं राहावं; अशी तिची चाल आहे. दुःखाचं भांडवल न करणारी, हसरी, हातात हात गुंफून घेणारी आणि तरीही स्वतःत मश्गूल असलेली.

अलीकडे इंटरनेटरूपी स्फोट आयुष्यात झाल्यावर अनेक नवनवीन मैत्रं मिळाली. त्यांतल्या बोलभांड, आक्रस्ताळ्या, कर्तबगार, आगाऊ, उत्कट, खट, ढालगज, खंबीर, खमक्या, बिनधास्त, सातमजली खिदळू शकणार्‍या आणि शहाण्यासुरत्या अशा अनेक मैत्रिणींशी गप्पा ठोकताना मागे हे गाणं वाजत असल्याचा भास मला कायम होत आला आहे. 

# सखे गं सये

सखे गं सये, गाऊ या आता

आनंदाची गाणी गं

आतल्या आत, पिऊन टाकू

डोळ्यांतले पाणी गं

पाण्यावर त्या, एक नव्याचा

फुटेल अंकुर गं

विसावयाला, एक नव्याने

मिळेल माहेर गं...

माहेरी जाऊन, एकदा फिरून

लहान होऊ या गं

धरून आईच्या बोटाला, नवे

पाऊल टाकू या गं

मायेच्या गावा, मळभ सारे

क्षणात विरेल गं

मनातले जे, येईल ओठी

होईल सुरेल गं

तेजाची भाषा, नवीन आशा

डोळ्यांत हसेल गं

भल्याआडचे, बुरेही तेव्हा

सहज दिसेल गं

  

राजहंस तो, सहज ओळखी

मोत्यांमधले पाणी गं

फक्त विणकरा, ऐकू येती

धोट्यामधली गाणी गं

निःशब्दाच्या, कुशीत अलगद

गूज नव्याचे रुजते गं

स्वागत करण्या, त्याचे अन् मग

सृष्टी सारी सजते गं

तुला नि मला, दावील दिशा

एक स्वतःचा तारा गं

शोधून त्याला, जिंकून घेऊ

खेळ हा सारा गं...

-   मिलिंद जोशी, ‘अंकुर’चं शीर्षक गीत, झी टीव्ही मराठी, 

***

# मैत्रीच्या भुताचे दशावतार किंवा असंच काहीतरी

ही कविता मला वाचल्या वाचल्या कळली नाही. पण त्या शब्दरचनेचा आपला असा एक नाद, ताल होता. तो आकर्षक वाटला. त्याहून हॉन्टिंग् वाटला, तो 'सावध स्तोत्रांच्या फैरी' हा प्रयोग. त्या देठासकट कविता डोक्यात राहून गेली. ती सदेह भेटली, पुष्कळ वर्षांनंतर. 

तनमनधन अर्पून एक काम करत होते. अनेकांनी मिळून करायचं असलेलं एक काम. त्याचं वैशिष्ट्य म्हणजे काम तर इंट्रेष्टिंग, आव्हानात्मक होतंच. पण ज्यांच्यासोबत ते करायचं, ते लोकही घट्ट मित्र झालेले. एकमेकांवर विसंबणं, नात्यावरच्या परिणामांची पर्वा न करण्याची चैन परवडून आपले मुद्दे लावून धरणं, त्यासाठी भांडणं, एकमेकांना गृहीत धरणं, नंतरच्या चिंतनबैठकांत भांडणं पेल्यात बुडवून पुन्हा खिदळणं .. या, मला अस्सल मैत्रीचा अविभाज्य भाग वाटणाऱ्या, गोष्टीही कामाचाच भाग असल्यासारख्या. त्यामुळे एरवी आपण स्वतःचा हळवेपणा जपण्यासाठी जी अंतरं बाळगण्याची खबरदारी घ्यायला शिकलेले असतो, ती अंतरंही मी कापून टाकलेली. अखेरच्या टप्प्यावर एक भांडण असं झालं, की मी एका बाजूला आणि इतर सगळे एका बाजूला. हेही ठीकच होतं. खरं भोसकून गेलं, ते माझ्या हेतूंबद्दलच शंका घेणं, त्यांत इतर कुणी अवाक्षरानं हस्तक्षेप न करणं आणि या तांत्रिक मतभेदाआड आपण आपल्यातलं किती काय-काय कायमचं ठार करतो आहोत, याची तत्किंचितही तमा न बाळगणं. 

मैत्री असते खरी. पण ती दुहेरीच असते असं नव्हे. म्हणून तर लोक अस्तासमयी स्तोत्रांच्या सावध फैरी झाडून अंतरं बाळगून असतात, याचा साक्षात्कार होऊन मला ही कविता नीटच 'झाली'! तिच्या पहिल्या सहा कडव्यांत - अशाच कसल्याश्या धक्क्याबद्दलचा अविश्वास आहे. अजूनही झालंय त्याचा स्वीकार मन करत नाहीय. स्वतःशीच सवालजवाब सुरू आहेत. पण सातव्या कडव्यात कवीला एकदम यातली अपरिहार्यता कळते नि तो एकतर्फी उत्कटतेचे परिणाम स्वीकारतो. उदार, मोकळा स्वीकार नाही तो. कडवट चव आहे त्याला. पण मोठं होताना तीही चव अपरिहार्यच.

# मैत्रीच्या भुताचे दशावतार किंवा असंच काहीतरी

ते नाते कधीच नव्हते

मैत्रीचे कसले बंध?

वार्‍याला अजून स्मरतो

सुकल्या जाईचा गंध

मी उगीच भावुक होतो

मैत्रीस समजून नाते

वार्‍याशी खेळुन सुकते

रानात तृणाचे पाते

कुठल्या नियमाच्याधारे

मैत्रीचे नाते व्हावे?

वाहणे सुकेना म्हणुनी

पाण्याने पारा व्हावे

मौनाने स्पष्ट करावा

मस्तकात भिनला पारा

तुज मात्र सोडून भगवा

वाटला अबोली तारा?

वागेन कसाहि कधीही

हे बंधन अतूट गमते

डोहात ठरेना तारा

अन रिती अंजली भिजते

का मला कधी ना कळले

मैत्रीचा नसतो रस्ता

मग धूमकेतू दुरूनी

सूर्याशी आला नसता

त्या रस्त्यावर भर दिवसा

मी मुक्त मनाने हसलो

फसलो मी, कळले मी त्या

सूर्याला मित्र समजलो

मग हेही मला उमगले

सूर्याला नाही वैरी

त्याच्या अस्ताशी झडती

स्तोत्रांच्या सावध फैरी

तेव्हा मैत्रीची सारी

व्याख्या एकेरी झाली

एकाची मैत्री झाली

एकाने मैत्री केली

ना कधी गायली कोणी

मैत्रीची सहस्र नावे

मंतरल्या काळासाठी

'भूत' एवढेच म्हणावे

- ए सेन मॅन

***

#तेव्हा काय कराल?

ही कविताही मला पहिल्या वाचनात भिडली नाही. त्यातली हताश, हसरी, अपार खिन्नता तेवढी नोंदून घेतली. पण 'काय घडलं असेल या मित्रांच्यात?' असा प्रश्न अनुत्तरित राहिला आणि मी तिचा नाद सोडून दिला.

पुढे आमची भेट व्हायची होती.

कधीकधी काही मैत्र्या इतक्या घट्ट होतात, की मित्रांचं स्वतंत्र अस्तित्व आपण जणू विसरूनच जातो. तशातली ती मैत्री. सतत बारा महिने चोवीस तास चालणाऱ्या गप्पा. सल. स्वप्नं. दुखऱ्या आणि हसऱ्या जागा. खवचटपणा. टारगटपणा. उद्धटपणा. हलकटपणा. एकटेपणाच्या आणि दुकटेपणीच्या भित्या. सगळंच एकमेकांशी शेअरलेलं. एकमेकांच्या निर्मितिप्रक्रियांमध्येही पाय घालून असण्याइतकी जवळीक. असा मित्र एकाएकी, कोणत्याही दृश्य कारणाविना, स्पष्टीकरणाविना, उत्तराविना आयुष्यातून चालता झाला, तर काय करायचं असतं? 

माझ्याकडे या प्रश्नाचं उत्तर नव्हतं. धक्का, अविश्वास, अपराधभाव, संताप, आत्मटीका, दुःख, कुतूहल, मित्राचं त्याही टप्प्यावर समर्थन करू पाहणं, स्वतःचाही राग येणं, आत्मविश्वास गमावणं, अहंचा फणा निघणं, त्याच्या जोरावर शंकाकुशंकांवर मात करणं, दुखऱ्या जागा होत्या का नव्हत्याशा करत पान उलटून टाकणं... असं सगळं पायरीपायरीनं बयाजवार झालं. 

आणि एके दिवशी गृहस्थाचं पत्र दत्त म्हणून उभं. मधली वर्षं जणू उलटलीच नाहीत, अशा आविर्भावात. पुन्हा अविश्वास ते स्वीकार व्हाया संताप असा प्रवास करून त्याला जे उत्तर लिहिलं, त्यात ही कविता लिहिली. 

नक्की काय झालं असेल, हा प्रश्न तसा फारसा महत्त्वाचा नसतोच हे आम्ही एव्हाना शिकलो होतो.

#तेव्हा काय कराल?

मित्र दारात येतो, घरात येत नाही,

मित्र बोलत राहतो... कळू देत नाही,

मित्र ओळख नाकारतो दिवसाच्या कोलाहलात,

मित्र आठवण नाकारतो रात्री एकटं असतानाही

मित्र शत्रूसारखाच होत जातो दिवसागणिक...

आणि पूर्ण विचारान्ती, नाही आवेगात क्षणिक.

दु:ख त्याचे खरे, नुसत्या दुराव्याचे नाही,

असूयेचे गाणे म्हणे असेच जन्म घेई

अशा मित्रास तहान लागेल सहवासाची, तो दाबेल,

अशा मित्रास जायचे असेल पुढे पुढे, तो जिंकेल,

अशा मित्रास तुम्ही द्याल हिरवा चारा, तो फसणार नाही,

मित्रासाठी व्हाल तुम्हीच निवारा, तो थांबणार नाही

तो चालत सुटेल अशा वेगात,

की तुम्ही ऐलतीराशी तर तो क्षितिजापार,

जाताना नेईल तुमचे असे एकच गाणे,

की तुम्ही निराधार... तर तो निर्विकार

मित्र जसजसा होत जाईल शत्रू, तसे तुम्ही काय कराल?

मित्र ओळख नाकारेल.... दुखावले जाल, पण मग घ्याल समजुतीने.

मित्र आठवण नाकारेल एकान्तातही... हराल तुम्ही समग्रतेने.

मित्र जाऊ लागेल क्षितिजापार, तुम्ही हसाल नुसते

आणि क्षितिजापार असलेल्या लाटेवर, मित्रावर

उतरेल दिवस-रात्रीच्या पलीकडची सायंकाळ, 

आणि मग जेव्हा मित्र हलेल, हरेल,

बोलावेल तुम्हांला पुन्हा एकदा,

कवळेल तुम्हांला पुन्हा एकदा,

अशा बोलीत, की जणू हीच तुमची पहिली भेट!

...तेव्हा काय कराल?

सांगा! तेव्हां काय कराल?

-    डॉ. आशुतोष जावडेकर, साधना, दिवाळी २००८

***

# समोर हिरवंगार जंगल

एरवी अनुभव भेटतो आणि मग नेपथ्यात निर्जीव असलेली कविता सजीव होऊन त्या अनुभवाच्या हात हात घालून नव्यानं भेटते. 

पण या कवितेच्या बाबतीत हे पार उलटंपालटं होतं कायम. 

नंतर भांडणाची फिल्म पाहिली तर आपण शरमेनं मरून जाऊ अशा पातळीचं, खूप आक्रस्ताळं भांडून, शिव्याशाप देऊन, हात आवरून धरून, रडकुंडीला येतो आपण पार. आता या माणसाचं तोंडही पाहणं नको. बस करू या. अशी अवस्था. पण कडेलोटाच्या क्षणी भीती वाटते खूप. मग मागे फिरून, शरम गिळून, पुन्हा धरू पाहतो आपण समोरच्या माणसाचा हात. राग नि शरम नि असहायतेचं-अपमानाचं रडू नि प्रेम हे सगळं एकमेकांत ओळखू न येण्याइतकं मिसळून गेलेलं. समोरच्याचीही अवस्था फार निराळी असते असं नव्हे. पण आपण आपल्यातच इतके चूर, की कशाची शुद्धच नसते. 

नशीब बरं असेल, तर कधीतरी भांडण संपतं.

अशा भांडणांनंतर एकमेकांच्या कुशीत विसावताना फक्त अपरंपार दमणूक जाणवत असते. बाकी काही जाणवत नाही, म्हणावंसं वाटत नाही, करावंसं वाटत नाही. खूप रडून गेल्यावर पुढेही काही वेळ येत राहतात, तसे कोरडे हुंदके येत राहतात फक्त. असा एक हुंदका येतो नि तो आपला नसल्याचं लक्ष्यात येतं, तेव्हा मात्र हलकंसं हसू फुटतं.

ही माझी कविता पुन्हा वाचताना मला कायम त्याच जातीचं हलकंसं हसू फुटत आलं आहे.

# समोर हिरवंगार जंगल

कोण चूक कोण बरोबर काय न्याय काय अन्याय कसले हिशेब कसले जाब कसले जबाब -

दे सगळे हलकेच सोडून

नि पाहा समोर पसरलाय अथांग वैराण प्रदेश दगडधोंड्यांचा नि उन्हातान्हाचा नि सपाट उजाड माळरानांचा नि लालबुंद सोनेरी सूर्यास्तांचा आपल्यासाठी - एकेकट्या असलेल्या आपल्यासाठी.

छातीत दाटून गच्च झालेला तो भीतीचा नि दुःखाचा हुंदका हळूहळू अगदी हळूहळू सैल करत ने,

पाहा, माझ्या स्पर्शातून कळेल तुझ्या आतल्या सगळ्या सगळ्या भित्यांना आणि शंकांना आणि प्रश्नांना, की त्यांना एकटं वाटायची गरज नाहीय आता.

अजून एका जिवालाही हे सगळं प्राणांतिक वाटतंय.

त्या सगळ्या प्रश्नांना सापडू देत अजून काही प्रश्न, मग निघून जातील ते एकमेकांच्या सोबतीनं इथेच कुठेतरी.

मग आपण उरू

आणि हे सारं उरेलच तरीही.

एकटे असू आपण दुकटे असूनही.

पण आता संध्याकाळीतली हुरहूर जाईल निवून.

हातात एक घामेजलेला हात असेल

आणि समोर हिरवंगार जंगल.

'आपण' यांना पाहिलंत का?

मराठीत दोन प्रकारची अनेकवचनी प्रथमपुरुषी सर्वनामं आहेत. आम्ही आणि आपण. इंग्रजीत त्यांचं वर्णन exclusive we नि inclusive we असं करतात. हे मला माहीत होतं. पण त्याचं अधिक चपखल वर्णन मराठीतूनच करायचा प्रयत्न करत होते. ते काहीसं असं झालं :

आम्ही :

1) बोलणारी व्यक्ती स्वतःला एखाद्या गटाचा एक भाग मानते आहे.

2) ती व्यक्ती ज्याच्याशी वा ज्यांच्याशी बोलते आहे, त्याला वा त्यांना ती आपल्या गटाचा एक भाग मानत नाही.

3) अशी व्यक्ती आपल्या गटाबद्दल त्या दुसर्‍या व्यक्तीशी वा व्यक्तींशी बोलताना स्वतःच्या गटाला उद्देशून 'आम्ही' हे सर्वनाम वापरते.

4) या संभाषणात प्रथमपुरुषी सर्वनाम अनेकवचनी आहे. ते म्हणजे 'आम्ही'. द्वितीयपुरुषी सर्वनाम 'तू' किंवा 'तुम्ही' आहे. आम्ही आणि तू / तुम्ही हे दोन गट इथे स्पष्ट विभागलेले आहेत. त्या दोन गटांमध्ये निदान या वाक्यापुरता तरी कोणताही सामायिक भाग (overlapping section) नाही.

आपण :

1) बोलणारी व्यक्ती स्वतःला एखाद्या गटाचा भाग मानते आहे.

2) ती व्यक्ती ज्याच्याशी वा ज्यांच्याशी बोलते आहे, त्याला वा त्यांनाही ती आपल्या गटाचा एक भागच मानते.

3) अशी व्यक्ती आपल्या गटाबद्दल त्या दुसर्‍या व्यक्तीशी वा व्यक्तींशी बोलते आहे.

4) दुसरी व्यक्ती वा दुसर्‍या व्यक्तीही बोलणार्‍या व्यक्तीच्या गटातच मोडत असल्यामुळे, बोलण्याचे स्वरूप हे असं आहे  : गटातील व्यक्ती-गटाबद्दल-गटातील व्यक्तीशी -> गट-गटागटाबद्दल-गटाशी. 

5) या संभाषणात प्रथमपुरुषी सर्वनाम अनेकवचनी आहे. ते म्हणजे 'आपण'. द्वितीयपुरुषी सर्वनाम कोणतं आहे इथे? तेही 'आपण'च! बोलणारी व्यक्ती आणि ऐकणारी व्यक्ती वा ऐकणार्‍या व्यक्ती या दोन गटांमध्ये इथे स्पष्ट विभाजन नाही. जणू मी माझ्याशीच माझ्याबद्दलच बोलते आहे असा भाव. कारण या दोन गटांमध्ये स्वच्छ जाणवणारा सामायिक भाग (overlapping section) आहे.

तर - असं आपलं आपल्यापाशीच (!) समजून घेताना, मला साक्षात्कार झाला की आपण हे सर्वनाम फक्त प्रथमपुरुषी नाही, ते द्वितीयपुरुषीही आहे!

आता हे तपासून पाहणं आलं. यासाठी लगोलग दोन सोप्या चाचण्या आठवल्या. प्रथमपुरुषी आणि द्वितीयपुरुषी सर्वनामाच्या व्याख्येची एक. आणि आज्ञार्थाची दुसरी.

वक्ता किंवा लेखक स्वतःकडेच निर्देश करण्यासाठी ज्या सर्वनामाचा उपयोग करतो ते प्रथमपुरुषी. या निकषानुसार आपण हे सर्वनाम प्रथमपुरुषी झालं. (आपण [सगळे] जेवायला जाऊ या का? -> 'आपण'मध्ये बोलणारी व्यक्तीही गृहीत आहे.) ज्याच्याशी वक्ता बोलतो किंवा ज्याच्यासाठी लेखक लिहितो, त्याला उद्देशून असलेलं सर्वनाम ते द्वितीयपुरुषी. या निकषानुसार आपण हे सर्वनाम द्वितीयपुरुषीही झालं. (आपण [सगळे] जेवायला जाऊ या का? -> 'आपण'मध्ये ज्याच्याशी वा ज्यांच्याशी बोललं जातं आहे, ती वा त्या व्यक्तीही आहेत.) म्हणजे ही चाचणी यशस्वी.

आज्ञार्थ किंवा ऊआख्यात ज्याला म्हणतात, त्यात द्वितीयपुरुषी आणि क्वचित प्रथमपुरुषी सर्वनामांना उद्देशून केलेलं बोलणं असतं. हे बोलणं सहसा आज्ञा, सौम्य आज्ञा, इच्छा आणि मग आज्ञा अशा प्रकारांत मोडतं. या निकषानुसार प्रथमपुरुषी आणि द्वितीयपुरुषी आज्ञार्थी वाक्यं तयार करून पाहिली.

1) आता हा पुढच्या पानावरचा तक्ता पाहा. (तू या द्वितीयपुरुषी सर्वनामाला उद्देशून)

2) हां पोरींनो, जपून. मध्ये हलका उतार आहे, अशा इकडून चला. (तुम्ही या द्वितीयपुरुषी अनेकवचनी सर्वनामाला उद्देशून)

3) पण श्री. फडके, असं काय करता, तुम्ही मला एकदा फोन नाही का करायचात? (तुम्ही या द्वितीयपुरुषी एकवचनी - आदरार्थी सर्वनामाला उद्देशून)

4) महाराज, आपण परवानगीसाठी थांबायची गरज नाही, चला. (आपण या द्वितीयपुरुषी एकवचनी अत्यादरार्थी (;-)) सर्वनामाला उद्देशून)

5) झालं लिहून? आण इकडे. पाहू बरं. (इथे 'आण' हे 'तू' या द्वितीयपुरुषी एकवचनी सर्वनामाला उद्देशून आहे, तर 'पाहू' हे नक्की कुणाला उद्देशून आहे, ते लगेच ठरवणं जड जातं. पण थोडा विचार केला की लक्ष्यात येतं, ते स्वतःला उद्देशून - अर्थात प्रथमपुरुषी सर्वनामाला उद्देशून आहे.)

6) असं करू, येत्या शनिवारी पहाटेच निघू, म्हणजे उन्हाच्या आत पोचता येईल. (इथे 'करू' आणि निघू' ही दोन्ही क्रियापदं बोलणार्‍या व्यक्तीलाही उद्देशून आहेत (प्रथमपुरुषी) आणि ज्यांच्याशी बोलणं होतं आहे, त्या व्यक्तीला वा व्यक्तींनाही (द्वितीयपुरुषी) उद्देशून आहेत. हे दोन्ही पुरुषांसाठी लागू असणारं अध्याहृत सर्वनाम आहे - आपण.) अर्थात, इथे असा वाद संभवू शकतो, की जरी 'आपण'मध्ये 'मी' आणि 'तुम्ही' हे दोन्हीही अंतर्भूत असलं, तरीही बोलणारी व्यक्ती स्वतःचा वाढीव भाग म्हणून या गटाचा निर्देश करते आहे, आणि त्यामुळे 'आपण'चं वर्गीकरण करताना ते प्रथमपुरुषात केलं पाहिजे. त्याचा प्रतिवाद असा : दोन्ही पुरुषांचा सहभागाबद्दल मतभेद तर नाहीच. मग कोणता पुरुष प्रबळ 'भासतो' ते ठरवून दुसर्‍या पुरुषाची हकालपट्टी का करावी? दोन्ही पुरुषांचा अंतर्भाव 'inclusive आपण'मध्ये आहे, असं का म्हणू नये?

इथे साक्षात मोरो केशवांची साक्ष काढावी म्हणून 'शास्त्रीय मराठी व्याकरण' उघडलं, तर ते म्हणत होते - स्वतः आणि आपण या दोन सर्वनामांना स्वतःचा पुरुष असा नाहीच.

स्वतः हे कायम कोणत्या ना कोणत्या सर्वनामाला लागून येतं आणि त्या सर्वनामाचा पुरुष धारण करतं. उदाहरणार्थ - मी स्वतः उठून रांधीन तेव्हा मुखी घास पडायचा! किंवा, त्यांनी स्वतःच मला तसं सांगितलं, खोटं कसं असेल? (तर हे बरोबरच. पण यावर विचार करताना मला आणिक एक उदाहरण सुचलं - आपण स्वतः मेल्याशिवाय स्वर्ग दिसत नाही. आता इथे पुरुष कुठला हो धरायचा दामले आजोबा?!)

या सर्वनामांना पुरुष नाहीच असं म्हणणं जर तांत्रिकदृष्ट्या स्वीकार्य आहे, तर मग त्यांचं वर्गीकरण त्या-त्या सगळ्या पुरुषांत केलं म्हणून चुकलं कुठे?

खेरीज 'आपण'चे फक्त प्रथमपुरुषी एकवचनी (पक्या स्वतःशी विचार करू लागला, आपण इतकं केलं टवळीसाठी, तरी ही बेवफा ती बेवफाच!), प्रथमपुरुषी अनेकवचनी ("होय की, आपण मर मर मरावं, तेव्हा कुठे मालकाचं समाधान होणार..." लक्ष्मीचं म्हणणं त्या सगळ्यांच्याच मनात घर करून होतं.), द्वितीयपुरुषी अत्यादरार्थी एकवचनी वा अनेकवचनी ("राजे, आपण आमच्या घरी आलात, आम्ही धन्य झालो!") उपयोग आहेतच.

चिटवळपणा करायचा, तर 'आपण'चा खोचक आदरार्थी वापर (मधोबा, आपण 'शहाणे' आहात झालं. निघा!) आहेच. पण तो द्वितीयपुरुषीच म्हणायचा.

झालंच, तर 'खुद्द' या शब्दाचा विचार दामल्यांनी केलेला दिसत नाही. संस्कृतकेंद्री विचार करण्याच्या पद्धतीचा तो परिणाम असावा. पण 'खुद्द' हेही एक 'स्वतः'ला समांतर असं सर्वनाम आहेच. तेही मुख्य सर्वनामाला जोडूनच येतं. फक्त त्याची जागा मुख्य सर्वनामाच्या आधी आलेली दिसते. उदाहरणार्थ,
- तिनं स्वतः उठून पाणी शेंदलं.
- खुद्द ती उठली, तेव्हा कुठे काम झालं.
पुढे-मागे या 'खुद्द'चीही तक्त्यात जिरवणी करणे आहे, ही नोंद. 

अखेरीस तक्ता केला, तो काहीसा असा :

काही चूकभूल दिसत असेल तर सांगा. सुधारणा करता येईल. बाकी या निमित्तानं लक्ष्यात आलेली गोष्ट, मोरो केशव दामले आजोबांच्या 'शास्त्रीय मराठी व्याकरणा'चं काळानुरूप पुनर्लेखन कुणीतरी करायला हवं आहे.

टिपा :
1. ए सेन मॅन आणि धनंजय यांच्याशी झालेल्या चर्चेमुळे या टिपणात मोलाची भर पडली आहे. दोघांचेही आभार.
2. या सर्वनामांमध्ये प्रश्नार्थक सर्वनामांचा विचार केलेला नाही. तो स्वतंत्रपणेच केलेला सोयीचा जाईल.

गौरी : धाडसी प्रतिमानाच्या पलीकडे

स्त्रीवादाच्या वाटेवरून जाणार्‍या कोणत्याही आधुनिक, मराठी साहित्यप्रेमी माणसाला गौरी देशपांडे हे नाव टाळून पुढे जाता येत नाही. तो एक अपरिहार्य टप्पा असतो, असंच तिचं लेखनकर्तृत्व आहे. कादंबरी, कथा, भाषांतरं, कविता, ललितलेखन अशा अनेक माध्यमांतून केलेला मुक्तसंचार; रचनेचे अनोखे प्रयोग; विलक्षण मोहक भाषा; आणि लेखणीचा 'धीट'पणा अशा अनेक रास्त कारणांमुळे तर ती गाजलीच. दुसरीकडे तिच्या सुधारकी कुटुंबाचा वारसा; तिचे ढगळ कुडते आणि आखूड केस; बिनधास्त वावर; आणि तिची सर्वसाधारण मराठी बायकांपेक्षा थोडी जास्त असलेली उंची अशा अनेक साहित्यबाह्य कारणांमुळेही मराठी जनांना ती ठाऊक असते. 

माझीही ती अत्यंत आवडती लेखिका. 

पण तिच्या बाबतीत माझी गोचीच होत असे. तिचे चाहते पुष्कळ दिसत. पण त्यांच्या गौरीप्रेमाचे उमाळे आणि कढ आणि कारणं बघून 'ई! मी नाहीय हां तुमच्यात.' असा फणा माझ्याकडून नकळत निघे. 'हस्तिदंती मनोर्‍यातल्या बेडरूमबद्दल तर लिहायची ती! त्याचं किती कौतुक करायचं?’ असा निषेध करणारेही असत. त्यांच्यासमोर माझा 'मोडेन पण वाकणार नाही' असा बाणा. त्यामुळे हे इतकं सोपं, एकरेषीय नव्हतं. मला या लेखिकेबद्दल नक्की काय वाटतं हे तपासून बघायला मध्ये थोडा काळ जाऊ द्यावा लागला. कुणाला तिची ओळख करून द्यायची झाली तर मी काय सांगीन तिच्याबद्दल, या प्रश्नानं मला विचार करायला भाग पाडलं. तिचं पहिलं पुस्तक प्रकाशित होऊन तब्बल अडतीस वर्षं उलटून गेल्यानंतर सांप्रतकालातही ती तितकीच महत्त्वाची वाटत राहते ती कशामुळे - हा माझ्या मते कळीचा प्रश्न होता. त्या प्रश्नाच्या काठाकाठानं जात राहिले.

मी तिचं 'एकेक पान गळावया' वाचलं, तेव्हा मी जेमतेम कॉलेजच्या वयात होते. मला घंटा काही कळलं नव्हतं. पण हे जे काही आपण वाचतो आहोत त्यात काहीतरी जबरदस्त वेगळेपण आहे, इतकं मात्र जाणवलं होतं. ते असंच टिकमार्कून बाजूला पडलं. मग 'थांग'मधल्या दिमित्री या नायकाचा थांबा लागला. यच्चयावत मराठी मध्यमवर्गीय नवतरुणांना आणि पुढेही नवतरुणच राहिलेल्या अनेकांना पडते, तशी दिमित्री-कालिंदीच्या प्रेमाची भूल मलाही पडली हे इथे निमूटपणे नमूद केलं पाहिजे. साक्षात कृष्ण फिका पडेल असा तो नायक होता! सगळं काही न बोलताच समजून नेमकं, चतुर नि जागं करणारं बोलणारा; देखणा, तरुण, परदेशी. शिवाय विवाहित आणि विवाहबाह्य संबंधांचा मोह जाणणारा. आणि वर अप्राप्य! त्या दिवसांत माझ्या बरोबरीच्या पण साहित्यिक भानगडींपासून लांब असणार्‍या मैत्रिणी प्रेमात पडल्या, पण मी काही प्रेमाबिमात पडले नाही - यातलं इंगित माझ्या आता लक्ष्यात येतं. दिमित्रीच्या पासंगाला तरी कुणी पुरणार होतं का! ही भूल पुष्कळ टिकली. गौरीच्या भारून टाकणार्‍या, लखलखीत मराठी भाषेतली, इंग्रजी वळणाचा बांधाच तेवढा नेमका उचलून मिरवणारी एकेक पल्लेदार वाक्यं तेवढी आठवत राहिली. त्या दिवसांतल्या माझ्या गौरीप्रेमामुळे आता मलाच थोडं शरमायला होतं. त्यातल्याच 'दुस्तर हा घाट'मधली नमू ज्याला प्रेम समजते, पण प्रत्यक्षात जी 'विषयपिपासा किंवा मदनविव्हलता' असते, तशातलंच ते माझं गौरीप्रेम. अल्पवयीन आणि अल्पकालीन अफेअरसारखं. 

पुलाखालून थोडं पाणी वाहून गेल्यावर काही कारणानं पुन्हा 'एकेक पान गळावया' हाती आलं. तेव्हा मात्र तिच्या नायिका बघून मी चमकले. त्यातल्या तिन्ही कादंबरिकांची नावंही विलक्षण आहेत. 'कारावासातून पत्रे', 'मध्य लटपटीत' आणि 'एकेक पान गळावया'. स्त्रीच्या वाढीचे एकापुढचे एक तीन टप्पेच असावेत अशा, म्हटलं तर स्वतंत्र आणि म्हटलं तर एकसंध चित्राचा भाग असलेल्या गोष्टी. निरनिराळ्या टप्प्यांवर चाकोरीतून सुटवंग होत जाणार्‍या बायांच्या. उत्कट प्रेमातून पाय मोकळा करून घेणारी प्रेयसी, लग्नामधली एकनिष्ठा म्हणजे काय नि तिचा प्रेमाशी काय संबंध असतो हे तपासून पाहणारी पुरम्ध्री, आणि अपत्यप्रेमाची आखीव रेष ओलांडून जाणारी प्रौढा. मग मला वाटणारं दिमित्रीचं अप्रूप हळूहळू ओसरत गेलं. त्याच्यातल्या पालकभाव असलेल्या पुरुषाबद्दल कपाळी पहिली आठी पडली!

नंतर 'दुस्तर हा घाट'मधली नमू दिसली. तीही अत्यंत मोहकपणे बंडखोर आहे. तरी तिला देखणे, परदेशी, आणि कृष्णासारखे कैवारी मित्रही आहेत. नि तीही येऊन अडखळते त्याच त्या पुरातन निष्ठांपाशी! तिच्या नवर्‍याचं तिच्यावर निरतिशय प्रेम आहे. मात्र तो तिच्याशी एकनिष्ठ नाही. त्याला इतर मैत्रिणीही आहेत नि त्यानं हे लपवलेलं नाही. हे स्वीकारायचं की नाकारायचं हा नमूचा झगडा आहे. हे मला गंमतीशीर वाटलं. जर चौकटी मोडायच्याच असतील, तर त्याचे व्यत्यासही असणार आहेत आणि ते आपल्याला दुःखाचे ठरणार असले तरीही भोगावे लागणार आहेत याचं भान आलं. 

मग 'मुक्काम', 'तेरुओ आणि काहिं दूरपर्यंत', 'निरगाठी आणि चंद्रिके गं सारिके गं', 'गोफ' यांचा टप्पा. त्या-त्या वेळी त्या कादंबर्‍या मी हरखून जाऊन वाचल्या. त्यांत तिनं शारीर प्रेमाचे आविष्कार मोकळेपणी रंगवले होते. डोळे विस्फारून ते नजरेसमोर आणले. जसपाल, वनमाळी, अ‍ॅलिस्टर, दिमित्री, शारूख, जसोदा, इयन, वसुमती, दुनिया, दयाळ, भन्ते, बेन... अशा हटकून परप्रांतीय आणि चित्रविचित्र नावांमुळे भिवया उंचावल्या. तिच्या कथानकांमध्ये हमखास दिसणार्‍या परदेशी आणि कैवारी पुरुष-मित्रांना उद्देशून नाक मुरडायला शिकले!  

आणि तरीही या सगळ्याशिवाय त्यातल्या कशानंतरी मला घट्ट बांधून घेतलं होतं. ते काय याचा उलगडा करायला हटून बसल्यावर ध्यानात आलं, त्यात नुसता भाषिक लखलखाट वा वेगळेपणाची चूष वा धीट संभोगचित्रण इतकंच नव्हतं. स्त्रीकडून असलेल्या तिच्या स्वतःच्या आणि समाजाच्या सामाजिक-सांस्कृतिक अपेक्षा या कथांच्या माध्यमातून गौरीनं सतत निरनिराळ्या प्रकारे धुडकावून, ढकलून, ओलांडून, मोडून, बदलून पाहिल्या होत्या. एकनिष्ठतेबद्दल, प्रेमाबद्दल, मुलाबाळांशी वागण्याच्या नि त्यांना वाढवण्याच्या तरीक्यांबद्दल, मुलाबाळांकडून होणार्‍या निराशांबद्दल, प्रियकरांबद्दल, शारीरिक प्रेमाबद्दल, फसवणुकींबद्दल, सासू-सुनेच्या नात्याबद्दल, नवराबायकोच्या एकसुरी नात्याबद्दल, व्यसनाधीन पतीच्या बायकोबद्दल.... स्त्रीवादाबद्दलही. 

'गोफ' मला या संदर्भात विशेष वाटली. त्यातली वसुमती ही स्वतंत्र बाण्याची तडफदार नायिका आहे. तिची सासू पारंपरिक स्त्री. घुंगटही पाळून राहिलेली. जगण्याच्या-टिकण्याच्या गरजेतून कर्तबगार झालेली, पण परंपरेला कधीही धुडकावून न लावणारी. एका टप्प्यावर त्या दोघीही एकाच नशिबाला सामोर्‍या जातात. व्यसनाधीन नवरा आणि त्याच्या मृत्यूनंतर धीरानं, एकटीनं मुलाला मोठं करण्याचं आव्हान. त्यात कोळपत गेलेलं तारुण्य. या दोघींना समोरासमोर उभं करून त्यांच्या दुर्दैवांमधली आणि लढ्यांमधली साम्यं अधोरेखित करणं... स्त्रीच्या स्वातंत्र्याची - म्हणजे एका परीनं आपल्या स्वतःच्या भूमिकेची - इतकी रोखठोक तपासणी करायला किती जबरदस्त डेअरिंग आणि बांधिलकी लागत असेल! 

तिच्या सगळ्या कथांमधूनही असे प्रयोग दिसत राहतात. सहजीवनापासून ते दत्तक मुलापर्यंत आणि अविवाहितेपासून ते प्रौढ प्रेमिकेपर्यंत सगळ्या गोष्टी आपल्या एका खास मूर्तिभंजक प्रयोगशील पद्धतीनं चितारून पाहणं. पुढे दिवाळी अंकांमधून तिनं लिहिलेल्या काही छोटेखानी 'लोक'कथाही याच मासल्याच्या आहेत. नवर्‍यानं टाकलेल्या स्त्रीनं हातात पोळपाट-लाटणं घेणं हा ट्रोप वास्तविक किती घासून गुळगुळीत झालेला! पण तिच्या हातात आल्यावर त्या गोष्टीनं वेगळंच रुपडं धारण केलं. त्यातली मूळची सवर्णेतर सून ब्राह्मण नवर्‍याच्या मर्जीखातर महाकर्मठ कटकट्या सासूच्या हाताखाली ब्राह्मणी स्वयंपाकात पारंगत झालेली. पण नवर्‍यानं टाकल्यावर ती त्याच साजूक सुगरणपणाचा वापर करून पैसे कमावू लागते, स्वतःच्या पायावर उभी राहते. सासूला मात्र पोराच्या मर्जीतलं पारतंत्र्य नकोनकोसं होऊन सुनेच्या हातच्या 'सूंसूं करायला लावणार्‍या लालभडक्क कालवणाची' आठवण येत राहते. पारंपरिक कथेला दिलेला हा खास गौरी-टच होता. 

तिच्या श्रीमंत, सुखवस्तू, उच्चमध्यमवर्गीय भावविश्वाबद्दल अनेकांनी तिच्यावर ताशेरे ओढले आहेत. त्याला जणू उत्तर दिल्याप्रमाणे तिच्या नंतरच्या कादंबर्‍यांतून तळागाळातल्या, शोषित-वंचित आयुष्यांचे संदर्भ येतात. मला ते कधीही आवडले नाहीत. उपरे, चिकटवलेले वाटले. स्त्रीविषयक सामाजिक धारणांना आपल्या कथाविश्वातून आव्हान देऊन पाहणं, त्यांची विधायक - प्रयोगशील मोडतोड करणं हेच तिचं अस्सल काम होतं. आणि तिनं ते चोख केलं. ते करताना शरीरसंबंध चितारायला अजिबात न भिणं आणि आपल्या भाषेनं डोळे दिपवून टाकणं हा निव्वळ आनुषंगिक भाग. त्यासाठी तिला महर्षी कर्वे ते इरावती कर्वे व्हाया रधों असा खंदा वारसा होताच. असला धीटपणा तिनं नाही दाखवायचा, तर कुणी! 

काही वर्षांपूर्वीचा लेखक आज-आत्ताही तितकाच महत्त्वाचा ठरतो का, हे तपासून बघण्याची माझी चाचणी काहीशी कडक आहे. 'ती कोणत्या काळात लिहीत होती ते बघा. तेव्हा असलं लिहिणं म्हणजे....' असे उद्गार काढणं मला ग्रेस मार्कं देऊन विद्यार्थ्याला पुढच्या वर्गात ढकलल्यागत अपमानास्पद वाटतं. तसलं काहीतरी म्हणून गौरीच्या तथाकथित 'धीट' लेखनाचं कौतुक करायचं असल्यास मी साफ नकार देईन. तसं न म्हणताही गौरी आज मला महत्त्वाची वाटते का? 

तर निःसंशय वाटते. 

ज्या स्त्रीवादाचा तिनं अंगीकार केला, ज्याचा वारसा मिरवला, ज्याचा जन्मभर पुरस्कार केला; त्याचे निरनिराळ्या कोनांतून दिसणारे अनेकानेक पैलू ती सातत्यानं तपासत राहिली. तपासताना हाती येणारे निष्कर्ष आपल्या भूमिकेला आणि प्रतिमेला सोयीचे आहेत की गैरसोयीचे आहेत याचा हिशेबी विचार न करता, स्त्रीवाद या शब्दासह येणारे अनेक क्लिशेड साचे बिनदिक्कत झुगारून देत, वेळी हस्तिदंती मनोर्‍यातून लिहिण्याचा आरोप पत्करून, मनाला पटेल तेच करून पाहत, बनचुकेपणा कटाक्षाने टाळत अज्ञातातल्या आडवाटांवर न कचरता चालत राहिली. 

हे मला कायच्या काय प्रामाणिक, थोर आणि दुर्मीळ वाटतं. 

(BBC Marathiवर पूर्वप्रकाशित)

पुस्तकी टिपणे : ०१

पुस्तके विकत घेऊन वाचण्याला एक अंगचेच मूल्य अलीकडे चिकटवले जाते आहे. मी त्याच्याशी अजिबात म्हणजे अजिबात सहमत नाही. थोडे मऊपणाने बोलायचे, तर तो उधळेपणा आणि थोडे कठोरपणे बोलायचे तर पैसे फेकून साहित्यप्रेम विकत घेण्याचा प्रकार वाटतो.

मी स्वतः खूप पुस्तके विकत घेतली, अजूनही घेते. पण 'स्वतःच्या मालकीच्याच' पुस्तकाने भान हरपायला लावले, असा काही अनुभव नाही. कितीतरी वेळा खूप आवडलेले पुस्तक लायब्रीतून तीन-तीन चार-चार वेळाही आणून वाचल्याची आठवण आहे. त्याची हाताळलेली बांधणी, कुणीकुणी केलेल्या खुणा या गोष्टी तर मनोरम असतातच. पण वाचकापासची मर्यादित जागा आणि पैसे नि पुस्तकांचा अमर्यादित पैस यांचे भान त्यात राखलेले असे. कितीतरी पुस्तके मित्रमैत्रिणींची असत, असतात. त्यांच्याकडे असली काय आणि आपल्याकडे असली काय, एकच की - असे म्हणून आपले स्वतःचे पुस्तक विकत घेणे उद्धटपणाचे आणि परके करणारे वाटून शरमून हात माग घेतल्याचीही मला आठवण आहे. लोकांना पुस्तके उधार देण्याच्या बाबतीतल्या खडूसपणाचे किस्से सांगण्याची एक टूम आपल्याकडे आहे. मीही तिच्या लाटेवर वाहवून माझ्या खडूसपणाला खतपाणी घालून घेतले आहेच, खोटे का बोला. पण माणसे आपलीशी झाली की आपल्याला आवडणाऱ्या पुस्तकांच्या शिफारशी त्यांना करणे, त्यांच्या मागे ती वाचण्यासाठी लकडे लावणे, त्यांची आवडती पुस्तके त्यांचेकडून उसनी आणणे, ती महिनोन् महिने ठेवून घेत वाचणे आणि त्या माणसांच्या आवडीनिवडींचा अंदाज करत बसणे, पुस्तके जोवर उभयपक्षी चिंध्या होत नाहीत वा गायब होत नाहीत तोवर सहनशीलपणा दाखवणे आणि दाखवायला भाग पाडणे, क्वचित कधी पुस्तक गेले तरी माणूस आहे की या दिलाशाने शांत राहणे... अशा अनेक लिळा कालपरत्वे अंगवळणी पडत गेल्या आहेत. विद्यार्थिदशेत तर पुस्तके इतक्या सहजी विकत घेणे शक्यच नसे. तो एक साजरा करण्याचा विशेष प्रसंगच. तेव्हाही पुस्तक आपल्या मालकीचे आहे की कसे, याला फार मूल्य नसून वाचनाच्या आवडीला आणि सवयीला ते होते. तेही मूल्य कितपत ग्राह्य मानावयाचे याबद्दल विचारविनिमय संभवतोच, पण काही हजार वर्षांच्या अनुभवाने फायदेशीर ठरलेली आणि कमालीची रंजक असलेली सवय इतक्या सहजी सोडणेही जडच जाईल.

पण विकतच घ्या? का बुवा? त्यातून बाजारालाच खतपाणी घालावयाचे ना? लेखक-प्रकाशकांनी जगावे कसे, असा गळा कृपया काढू नका. असली चिकटमूल्ये येण्यापूर्वीही लेखक-प्रकाशक-संपादक सगळे सुखनैव जगत होते, पेनेबिने न मोडता-लेखकीय आत्महत्या न करता-बैलबिल म्हणवून न घेता जगत होते, स्वाक्षऱ्या देत होते. त्यांनी लेखन हाच आपल्या उपजीविकेचा प्रथमपर्याय करावा आणि आपण तो पुस्तके विकत घेऊघेऊ चालवावा इतकाच पर्याय आहे काय? अशा कितीशा लेखकांना आपण वाचक म्हणून जगवू शकू अशी आपली समाज म्हणून वाचनभूक नि क्रयशक्ती आहे आणि अशा प्रकारच्या अवलंबित्वातून येणारा वाचकानुनयाचा धोका ओलांडूनही लेखक म्हणून आपले सत्त्व टिकवून ठेवण्याची किती लेखकांची क्षमता आहे? त्याहून महत्त्वाचे म्हणजे सगळ्यांच्या बाबतीत असेच घडावे ही काय जबरदस्ती आहे? 

माझा पुस्तके विकत घेण्याला विरोध नसून पुस्तके विकत घेण्याच्या तद्दन भौतिक कृतीला चिकटवलेल्या मूल्याला विरोध आहे हे चाणाक्ष वाचकांच्या तरी ध्यानात आले असेलच अशी आशा मनी धरून थांबते.

काही नाही

यंदा
सोसासोसानं काही नवं विकत घेणार नाही.
इक्कत, कलमकारी, बाटिक, डबल ढाबू, जयपुरी सूत, ठशाचं सूत, बांधणी... काही नाही.

वाकवलेल्या तारांचे, पांढऱ्या धातूचे, वाळवलेल्या नि भाजलेल्या मातीचे, लाकडी कोरीवकामाचे, रंगीत लाकडांचे, चमकदार दगडांचे, हत्तींचे नि घुबडांचे, हरणांचे नि सशांचे, मांजरांचे नि पाखरांचे...
कसले म्हणून नवे कानातले नाही.

नव्या नव्या च्यानेलांच्या मेंबरशिपा घेणार नाही.
जिमच्या पायी पैसे वाहणार नाही.

नवीन पुस्तकांचे ढीग उशापायथ्याशी लावणार नाही.
काही म्हंजे काही नवं शिकायची आस धरणार नाही.
नवनवीन प्रवासांची हावरी स्वप्नं रंगवणार नाही.
हावरेपणानं नव्यानव्या माणसांच्या गोतावळ्यात शिरणार नाही.

आहे तोच
कपडालत्ता, डागदागिना, पुस्तकंमासिकं, भरलेल्या हार्डडिस्का भोगणार आहे मनःपूत.
आहेत त्याच घरांच्या खिडक्याबाल्कन्या न्याहाळणार आहे उन्हापावसात.
जुन्याच सवयीच्या रस्त्यांवरून नि जन्मापासूनच्या शहरांतून हिंडणार आहे पाय दुखेस्तो.

जिवाजवळची माणसं अजून जवळ ओढून घेणार आहे जमतील तितकी.
जुनी जुनी होत जाणार आहे विटक्या, मऊ कुडत्यासारखी होता होईतो.

नकोच

काय हवं?

नावगाव?
घरदार?
मूलबाळ?
शेजसंग?
डागदागिना?
प्यारमोहोबत?
कस्मेवादे?
नको.
नकोच.

एखादा शहाणा शब्द.
थट्टामस्करी मूठभर.
वादवादंग पसाभर.
असण्याची आस.
सोबतीनं वाढणं.
शिळोप्याच्या गप्पा.
ठेचांची कबुली कधी.
धीर मागणं हक्कानं.
देणं सठीसामाशी.
मागता,
- न मागताही.

पुरे झालं.
भरून पावलं.
पाणी पाण्याला मिळालं.

मिळालं?

स्त्रीवाद वगैरे...

वादात पडणं तसं फार शहाणपणाचं नव्हे. पण कधीकधी आजूबाजूला उठलेला मतामतांचा गल्बला इतका तीव्र असतो आणि तरीही आपल्याला जे म्हणायचं आहे, नेमकं तेच सोडून, इतक्या भलभलत्या गोष्टींवर लोक भलभलतं व्यक्त होत असतात, की आपण तोंड उघडणं ही आपली निकड होऊन बसते. पण संदिग्धपणे हवेत तीर मारून मग ते योग्य ठिकाणी जावेत म्हणून प्रार्थना करत बसणं फारच वेळखाऊ नि बचावात्मकही वाटतं. त्यामुळे थेटच मुद्द्यावर येते. सचिन कुंडलकर यांनी त्यांच्या स्तंभलेखनातून स्त्रीवादाबद्दल व्यक्त केलेली मतं, त्याला सुनील सुकथनकरांनी दिलेलं उत्तर आणि या सगळ्यावर उडालेला धुरळा यांमुळे हात शिवशिवताहेत.

गेली अनेक वर्षं मीही स्त्रीवादाबद्दल संमिश्र भावना मनात वागवल्या आहेत.

मी अशा वर्गात वाढले आणि अजूनही वावरते, जिथे मूलभूत संघर्ष करण्याची वेळ फारशी येत नाही. माझ्यावर बाई म्हणून कोणतेही थेट अन्याय झाले नाहीत. मला माझ्या कुटुंबात वा समाजात कोणतीही थेट बंड करावी लागलेली नाहीत. स्वातंत्र्य या गोष्टीसाठी मला कधीही झगडावं लागलेलं नाही. मला अनेकच गोष्टी आयत्या आणि सहज मिळाल्या. मला शिक्षणासाठी झगडावं लागलेलं नाही. माझ्यावर लग्नाची वा इतर जबरदस्ती झालेली नाही. रस्त्यातून जाताना कुणीसं गलिच्छ नजरेनं पाहण्याचा वा हात लावण्याचा प्रयत्न करण्यापलीकडे माझ्यावर लैंगिक अत्याचार झालेला नाही.

या पार्श्वभूमीमुळे वरवर पाहता स्त्रीच्या दडपणुकीबद्दल मी काही बोलणं खरंतर फारसं सुसंगत असणार नाही.

पण वरवर दिसतं आहे, तितकं हे सहजसोपं नाही. मी आणि माझ्यासारख्या अनेक जणी या परिस्थितीपर्यंत येऊन पोचल्या आहेत, त्यामागे कुणीतरी कधीतरी केलेलं बंड आहे. शिक्षण, मतदान, मनासारखा वेश, आपल्या जीवनाबद्दलचे-शरीराबद्दलचे मूलभूत अधिकार... या स-ग-ळ्या गोष्टींसाठी कुणी ना कुणी, कधी ना कधी केलेलं बंड आहे. आज ज्याला लोक आक्रस्ताळेपणा म्हणतात, तशा आक्रस्ताळेपणानं आणि कोण काय म्हणेल याची बूज न राखता त्याचा उघडपणे केलेला उच्चार आहे. त्याचे तत्कालीन समाजात जे पडसाद उमटले, ते त्या माणसांनी सोसले आहेत वा परतवले आहेत वा त्यातून मार्ग काढत त्यातून एक नवी पायरी गाठली आहे. मला असाही प्रश्न पडलाच एका टप्प्यावर, की मी हे सगळं रोज का स्मरायचं? 'गायमाउली क्षीरमाउली देते, तिला वंदन करून क्षीरमाउलीचं प्राशन करू या'छाप कृतज्ञतेची टिंगल उडवण्यात मीही अहमहमिकेनं सहभागी झाले आहे. मग या कृतज्ञतेचं महत्त्व काय?

तर - एक म्हणजे मी आणि माझ्यासारखे काही जण-जणी इथवर येऊन पोचले, म्हणजे सगळा समाज इथे येऊन पोचला असा त्याचा अर्थ होत नाही. दोन प्रकारे आपण अजूनही मागे आहोत. एक तर सवर्णेतर आणि /  किंवा ग्रामीण आणि / किंवा कनिष्ठ मध्यमवर्गीय ते अतिगरीब समाजांमध्ये माझ्याइतकी सोयीस्कर आणि सुखवस्तू जागा बाईला आजही लाभत नाही. तिथले लढे अजूनही पुष्कळ प्राथमिक पातळीवरचे, धारदार, मानेवर सुरी ठेवणारे आहेत. गरीब ग्रामीण दलित मुलीला आणि गरीब ग्रामीण दलित मुलाला शिक्षण घ्यायचं असेल, तर ते कुणाला कमी कष्टांत मिळेल हे अजूनही स्वयंस्पष्टच आहे. दुसरं म्हणजे - जरी माझ्यासारख्या लोकांनी भौतिक पातळीवर समानतेची एक दृश्य पातळी गाठलेली असली, तरीही हे चित्र वरवरचं आहे. सांस्कृतिक संदर्भ तपासले असता; थोडं खोलात जाऊन, थोडं कडेला जाऊन तपासलं असता; ढोबळ उदाहरणं न घेता जरा आडबाजूचे आणि 'ट्रिकी' प्रश्न तपासले असता - माझ्याही सामाजिक स्तरात संपूर्ण समता आल्याचं दिसत नाही. उदाहरण द्यायचं झालं तर आधुनिकता आल्यावर मी सहजी सिगारेट ओढू शकते. सहजी अर्ध्या चड्डीत फिरू शकते. पण लग्न न करता मला एक मूल दत्तक घ्यायचं झालं, तर मला हे सहजासहजी करता येतं का? कागदोपत्री मला मार्ग सहजसाध्य असला, तरी कायदा चालवणारी वा वापरणारी जी हाडामांसाची माणसं असतात, ती मला पदोपदी अडथळे आणतात. त्याहून कमी धीट आणि साधं उदाहरण द्यायचं झालं, तर पुरणपोळी करता येणं हे बाई म्हणून माझ्यावर असलेलं सांस्कृतिक दडपण आहे असं मी म्हटलं, तर मला भलेभले लोक अजूनही तर्कहीन पद्धतीनं, आपल्या विचारातल्या विसंगतीचा विचारही न करता फांदाडतात. मी व्यक्ती म्हणून जरी एकविसाव्या शतकात वावरत असले, तरीही माझ्यासोबतचे अनेक लोक - पर्यायानं माझं अंशतः भवताल मधून मधून अठराव्या वा एकोणिसाव्या शतकात पाय ठेवून असतं आणि याची निराळी दडपणं असतात. सूक्ष्म असतात. प्राणघातक नसतात. पण अ-स-ता-त. त्यांचा बाऊ मी किती करायचा, हा व्यक्ती म्हणून माझ्या शहाणपणाचा भाग आहे आणि तो व्यक्तीपरत्वे अर्थातच बदलेल. पण परिस्थिती संपूर्णतः समतेची आहे काय? तर ती असावी की नसावी, असणं स्वप्नवत आहे की वास्तववादी हे प्रश्न बाजूला ठेवून आपण इतकं मान्य करू; की स्त्रीपुरुषसमता अस्तित्वात नाही. अशा परिस्थितीत निरनिराळ्या पेचप्रसंगी मला ऐतिहासिक परिस्थितीशी आणि तत्कालीन निर्णयांशी तुलना करून पाहणं क्रमप्राप्त असतं. ती करण्याचे रस्ते मला कृतज्ञतेतून - किंवा कमी भावुक-कमी भाविक शब्द वापरायचा झाला, तर इतिहासाच्या स्मरणातून - मिळतात. त्यामुळे मला ज्योतिबा फुले-सावित्रीबाई फुले, आगरकर, कर्वे इत्यादी लोकांचं स्मरण पुसलं न जाणं महत्त्वाचं वाटतं.

आता सगळे जण काही माझ्याइतके शहाणे नि प्रांजळ नसणार. (होय, हसलात तरी चालेल. हा एक सेमी-विनोद होता!) त्यामुळे काही जण या भेदांचा बाऊ करणारे असणार. काही जण या भेदांचं भांडवल करणारे असणार. काही जण त्यातून मिळणार्‍या सहानुभूतीचा गैरफायदा घेणारे असणार. काही जण ठामपणाला वळसा घालून नुसताच आक्रस्ताळेपणा करणारे असणार. काही जण विचाराचा गाभा समजून न घेता निव्वळ शब्दावर बोट ठेवून वाद घालणारे असणार... हे सगळं असणारच. पण मुद्दा असा आहे, की हे फक्त स्त्रीवादी चळवळीतच नव्हे, तर जगातल्या प्रत्येक बदलाच्या चळवळीच्या कोणत्या ना कोणत्या टप्प्यावर असणारच! आरक्षणाचा गैरफायदा घेणारे लोक असणार. हुंडाविरोधी कायद्याचा गैरफायदा घेऊन पुरुषांना लुबाडणारे लोक असणार. मानवी स्वभावाचा तो विशेषच आहे. पण त्याचं प्रमाण असं कितीसं आहे? किती सीमित भागात आणि समाजांत आहे? त्यापलीकडे काय दिसतं? खरवडलं असता काय दिसतं? या प्रश्नांचा विचार न करता  त्यावर बोट ठेवून आपण नक्की काय सिद्ध आणि साध्य करू पाहतो आहोत?

अर्थातच - प्रश्न विचारण्याला ना नाहीच. तो कोणत्याही माणसाचा अधिकारच आहे. मीही प्रश्न विचारतेच, की लग्न आणि मूल ही जोखडं आहेत, ही भाषा स्त्रीवादानं आता का सोडू नये? पुनरुत्पादन करू पाहणारा एक सजीव म्हणून या गोष्टी मला कराव्याश्या वाटतात, हे स्त्रीवाद्यांनी मान्य करायला काय हरकत आहे? पुरुष या प्राण्याला निव्वळ खलनायक ठरवून आपण निव्वळ भूमिकांमध्ये अदलाबदल करण्यापेक्षा सहजीवनाचा विचार करणारे, वा निदान प्रणयाराधनाबाहेर तरी लिंगनिरपेक्ष होऊ पाहणारे, जीव होण्याकडे आपली वाटचाल असायला नको का? पुरुषाची प्रणयप्रेरणा ही जोवर व्यक्ती म्हणून असलेल्या माझ्या भौतिक वर्तुळावर आक्रमण करत नाही, तोवर मी त्या प्रेरणेला शोषण का म्हणावं? पुरुषाला शारीर इच्छा आहेत आणि त्यानं त्या व्यक्त करणं म्हणजे थेट माझ्यावर बलात्कारच करणं आहे, अशी बोंब ठोकणं मी बंद का करू नये? स्वावलंबन आणि अर्थार्जन हे मी सबलीकरण म्हणून का वापरू नयेत? गेल्या आणि गेल्याच्या गेल्या पिढीत बायांनी केलेला त्याग वा त्यांच्यावर झालेला अन्याय गहाण टाकून मी कुठवर माझं तथाकथित सबलीकरण साधणार आहे? बाजार बाई म्हणून माझ्यावर अन्याय करत असेल, तर माझ्या मित्रावरही तो निराळ्या प्रकारे करतोच आहे हे मी कधी ओळखणार आहे?

हे सगळे प्रश्न मीही विचारतेच आहे. आणि ते कोणत्याही 'वादी' लोकांनी स्वतःला आणि आपापल्या वादाला विचारावेतच. तिथे देव्हारे माजवता उपयोग नाही.

पण कृपा करून काही नमुनेदार लोकांची टर उडवण्याचं निमित्त करून पूर्ण चळवळीलाच मोडीत काढू नये. थोडी जबाबदारी बाळगून लिहावं. सरसकटीकरणाच्या मोहातून अर्कचित्र काढत सुटणं हे लेखक म्हणून किती सवंग आणि आत्मघातकी आहे, हे तर झालंच. पण माणूस म्हणून हे आपल्याच पायावर कुर्‍हाड मारून घेणारं आहे, याबद्दल तरी शंका नसावी.