या मौनाची जात निराळी

या मौनाची जात निराळी

उंबऱ्यापाशी अडते पाऊल, त्या प्रहराची आण निराळी

या मौनाची जात निराळी.

कडू बोलणे पात दुधारी, पण डोळ्यांची साक्ष वेगळी

या मौनाची जात निराळी.

संध्याकाळी, उदास वेळी, हुरहुर काहूर, काळीज जाळी

या मौनाची जात निराळी.

अशाच वेळी साथ देतसे, अस्फुट सोबत जणू अबोली

या मौनाची जात निराळी.

संथ शांतता पाण्यावरली, आत नांदते अथांग खोली

या मौनाची जात निराळी.

डोहामधले विश्व आगळे, खळबळ न्यारी निळीसावळी

या मौनाची जात निराळी.

कुणी जाणावे होईल का कधी या मौनाची मुखरित बोली?

या मौनाची जात निराळी.

उंबऱ्यापाशी अडते पाऊल, हर प्रहराची आण निराळी

या मौनाची जात निराळी.

संपादित आवृत्ती –

या मौनाची जात निराळी

उंबऱ्यापाशी अडते पाऊल, त्या प्रहराची आण निराळी

या मौनाची जात निराळी.

कडू बोलणे पात दुधारी, पण डोळ्यांची साक्ष जिव्हाळी

या मौनाची जात निराळी.

संध्याकाळी, उदास वेळी, हुरहुर काहूर, काळीज जाळी

या मौनाची जात निराळी.

अशाच वेळी साथ देतसे, अस्फुट सोबत जणू अबोली

या मौनाची जात निराळी.

संथ शांतता पाण्यावरली, आत नांदते अथांग खोली

डोहामधले विश्व आगळे, निळेसावळे लालप्रवाळी

या मौनाची जात निराळी.

खळबळ न्यारी निळीसावळी, मुरकत जाते कुणी मासोळी

कधी उन्हाची तिरीप चमकते, कभिन्नकाळी कधी सावली

या मौनाची जात निराळी.

या मौनाशी त्या मौनाची अखंड चाले गूढ गजाली

या मौनाची जात निराळी.

कुणी जाणावे होईल का कधी या मौनाची मुखरित बोली?

या मौनाची जात निराळी.

उंबऱ्यापाशी अडते पाऊल, हर प्रहराची आण निराळी

या मौनाची जात निराळी.

वाचकपण

एखाद्या तालेवार दिवशी तुम्हांला लेखक सापडतो.

मग तुम्ही त्याची इतर पुस्तकं उत्सुकतेनं शोधता. काही आवडतात. क्वचितच पहिल्या पुस्तकाइतकं काही आवडतं. तसं झालं, की समजावं, आता नीट मागे टेकून बसावं लागणार. लांब जायचंय. अनेकदा हे प्रवास नुसतेच दीर्घ नाही, कायमचेच ठरतात. आपल्या बशीतून लेखक उतरतच नाही कधीच. पण तसं न झालं, तरी ठीकच. कमी आवडलेल्या, कमी जमून आलेल्या, नव्हाळीच्या काळातल्या पुस्तकांमध्ये तुम्हांला ओळखीच्या खुणा भेटत राहतात. क्वचित आधी न भेटलेला अनघड, रानगट कोवळेपणाही भेटतो आणि अधिकच जवळीक जुळून येते. काही उतरणीवरची पुस्तकं 'बनचुकी' वाटू शकतात. अशा वेळी जड मनानं अच्छा करायला तयार राहावं लागतं. पण असंही होतंच असं नाही. सगळे सराईत आणि संभावित पवित्रे जोखूनही एखाद्याची बदमाशी अतीव प्रिय वाटत राहू शकते हे तुम्ही आयुष्यात इतरत्र अनुभवलेलं असेल, तर तुम्हांला यातलं इंगित कळेलच! तर - असं होऊ शकतं.

कधीकधी काही पुस्तकं मिळतच नाहीत. पुस्तकदुकानी लोक तुम्हांला 'अनेक वर्षं औटॉफप्रिंट आहे.' असं म्हणून आणि 'एवढंही ठाऊक नाही? कोणकोण येतात हल्ली पुस्तकं मागायला...' इतकं सगळं न म्हणून नुसत्या कटाक्षानं बोळवतात. लायब्र्यांच्या नोंदवह्यांमध्ये परिश्रमानं नोंद हुडकावी, तर पुढ्यात हमखास लाल अक्षरात 'प्रत गहाळ' असं लिहिलेलं सापडतं. मग त्या पुस्तकाबद्दल भलतीच हुरहुर वाटायला लागते. कधीतरी, कुठेतरी, ध्यानीमनी नसताना, कितीदा अनेक वर्षांनीही, रद्दीत, स्नेह्यांच्या कपाटात, आडगावच्या लायब्र्यांत एखादी प्रत गवसते. मग त्या पुस्तकाच्या आशयापेक्षाही अधिकचं मूल्य येऊन त्याला चिकटतं. अर्थात त्याच्यावर अपेक्षांचं अधिक जड ओझंही असतंच.

कधी मुलाखती सापडतात कुठेकुठे. प्रेमानं टाळी द्यावी असं काहीतरी बोललेला असतो गडी. कधी भिवई उंचावायलाही लावतो म्हणा. पण इथवर येऊनही तुम्ही त्यानं टाकलेल्या ब्रेडच्या चुऱ्याच्या खुणा हुडकत असाल, तर करता करता हळूहळू लेखक तुमचा होऊन गेलेला असतो, तात्कालिक आवडनावड-नाकमुरड नॉटविथस्टॅंडिंग. अप्रूपाचा तीक्ष्ण भाग हळूहळू बोथटून गेलेला, त्याऐवजी सवयीचं- लग्नानंतर वीसेक वर्षांनंतर नवराबायकोंना एकमेकांबद्दल वाटतं तसलं काहीतरी - वाटत राहतं.

मात्र अशा अनेकानेक लग्नांनंतर आणि ती लग्नं श्रीकृष्णाच्या चतुराईनं नांदती राखत असूनही पुन्हा नव्यानं इकडेतिकडे डोळे घालत, डोळे मोडत फिरण्याच्या तुमच्या बाहेरख्याल क्षमतेवर तुमचं वाचकपण अवलंबून असतं, हा खरा मजेचा भाग.

तर - मला अलीकडेच एक नवा लेखक 'लागला' आहे. तुम्ही वाचक म्हणून अजून खेळताय की गेलात तंबूत?

नकाशे

मनगटाच्या आतल्या नाजूक बाजूला असलेल्या,

दिसे न दिसेश्या तिळासारखा,

एखादाच सवयीचा, झिजून मृदावलेला शब्द.

प्रेडिक्टेबल चिडचिड,

कोपरावरच्या ओबडधोबड खळीसारखी.

एखाद्या सर्कसपटूच्या सराईतपणे,

मान वळवता वळवता अचूक फेकलेला,

तिरका कटाक्ष धारदार.

वा,

बर्फाच्या पिसासारखं, 

नजरेस पडता पडताच वितळून जाणारं हसू जिवणीच्या कोपऱ्यातलं.

काळोखातही बोटांनी अचूक गिरवता यावेत,

अशा प्रदेशांचे हे अंतहीन पसरलेले नकाशे.

कुठवर आवरून बांधून ठेवशील,

सांग.

to friends...

'शाळेतली मैत्रीण ही माझी' असं म्हणून माझ्या ऑलमोस्ट चाळिशीच्या मैत्रिणीची ओळख करून दिली, की लोक एकदम आदरानं बघतात, हेच मला कमालीचं अचंबित करणारं वाटे. आमची मैत्री इतकी 'जुनी' असल्यामुळे वयोवृद्धांना भारतात दिला जातो तशापैकी अकारण आदर आपल्याला दिला जातोय असं वाटून चिडचिडही होई. आम्ही शाळेत भेटलो नि एकत्र चित्रकलेच्या वर्गात कुचकुचलो तेव्हाची मैत्री निराळी; नंतर वाढताना, बदलताना, निरनिराळे मित्रगट वागवताना कशा कुणास ठाऊक एकमेकींबरोबर असतच राहिलो तेव्हाची मैत्री निराळी; एकमेकींना अजिबात ठाऊक नसलेली वयाला साजेशी प्रेमप्रकरणं करून, एकमेकींची मुक्यानं काळजी करत राहून, सरतेशेवटी एकमेकींपाशीच येऊन बोललो, नि आपल्याला कुठे दुखलं आहे समोरच्या व्यक्तीला अचूक कळतं आहे हे जाणवून चकित झालो नि सुखावलो तेव्हाची मैत्री अजूनच निराळी. या सगळ्या जणू निरनिराळ्या माणसांनी केलेल्या मैत्र्या होत्या नि कर्मधर्मसंयोगानं ही सगळी माणसं आम्हीच वागवत आलो होतो, म्हणून आमची मैत्री शाळेतली, असं म्हणता येत होतं. तरी 'शाळेतली मैत्रीण! किती भारी!' अशातलंच कौतुक? अगदीच झंपट वाटायचं.

पण मग वयाच्या निरनिराळ्या टप्प्यावर, तथाकथित जाणतेपणी, पारखून-निरखून, सावडून-निवडून, मनापासून, झोकून देऊन केलेल्या अनेक मैत्र्यांमध्येही विश्वासघात होतच राहिले नि आम्ही पुन्हापुन्हा एकमेकींशी बोलत राहू शकलो, तेव्हा हळूहळू या जुनेपणाची किंमत थोडीथोडी कळू लागली. त्यात निव्वळ जुनेपणाला दिलेला आदर नव्हता, नसावा. इतक्या वर्षांचा सहवास घडावा, त्यात दोन माणसं साधारण एकाच वेगानं समांतर चालत राहावीत, आणि त्यांच्या नात्यात इतक्या वर्षांच्या कालखंडानं कसलाही मोठा कडवटपणा आणू नये, रक्ताच्या नात्याविना-शृंगाराच्या बांधलेपणाविनाही जवळीक टिकावी... या विलक्षण योगायोगाच्या गोष्टीला नकळत दिलेली दाद होती असावी.

हे कळू लागलं, तेव्हा कुठे, तोवर मैत्रीभंगानं प्रेमभंगाइतकीच उद्ध्वस्त होणारी मी किंचित प्रौढ झाले असणार. मग मला दर पंधरा माणसांनंतर एकदाच मिळू शकण्याच्या शक्यतेची शक्यता बाळगणारी एक लखलखीत मैत्री गृहीत न धरण्याची सवय स्वतःला जाणीवपूर्वक लावून घ्यायला पाहिजे हे मान्य करता आलं. सगळ्याच मैत्र्या सगळीकडून आपल्याला अशा अंगासरशी होणाऱ्या, जुन्या, मऊ, विटक्या कुर्त्यासारख्या 'होणार' नाहीयेत आणि तरी त्यांचं ठेवणीतलं असणं ही आपल्या भाग्याचीच बाब आहे, हे थोडथोडं समजू लागलं. आपण उधळून मैत्री करण्यात घेत असलेल्या जोखमीची बूज न राखता कुणी वेड्यासारखं वागलं, तरी तितकं खोलवर दुखेनासं झालं. आपण निबर झालो की काय अशा भीतीनं धस्सही झालंच! पण हेही ज्यांना सांगून कोरडं, समंजस, पण खोल हसू शेअर करता येईल, अशा समवयस्क, विषमवयस्क, नात्यातल्या, नात्याबाहेरच्या, अंतरं अर्थहीन करणाऱ्या, सामाजिक वर्तुळं किंचित का होईना ओलांडणाऱ्या, नव्या, उत्कट मैत्र्या मिळत राहिल्या.

हे श्रेय माझं अर्थातच नव्हे. माझ्या क्षमाशील आणि प्रयोगशील आणि वायझेड मित्रांच्या जिवावर मी टिकवून धरलेल्या, माझ्यातल्या वेडसरपणाचं आहे. सगळ्यांना असेच वायझेड मित्र मिळावेत, टिकावेत, आणि नव्यानं मिळत राहावेत, यापल्याड काय म्हणायचं असतं?

पुस्तकं राहतात साठून

निरर्थक सामान साचत जावं एखाद्या श्रीमंत होत गेलेल्या मूळच्या गरीब माणसाच्या घरात, 

तशी पुस्तकं राहतात साठून.

कणाकणानं, क्षणाक्षणानं ससंदर्भत्वावर साचत राहते धूळ. चिऱ्याचिऱ्यानं ढासळत राहतात त्यांचे आयुष्याशी बांधलेले पूल. 

साठवणाऱ्यानं कधीमधी उघडून पाहिल्यावर 

स्मृतिभ्रंश झालेल्या माणसाला ऐकू यावी पूर्वायुष्यातली एखादी आर्त धून,

विलक्षण ओळखीची भासावी, 

पण काही केल्या तिच्या कडा स्मृतीत रेखीव कळीदार होऊ नयेत, 

तस्सेच राहावेत धूसर अपरिचयाचे हट्टी ढग चंद्राला ग्रासून.

का हात घालतो आहे हा साधासुधा बिनभावनांचा मजकूरही आपल्या काळजाला,

आणि का येताहेत डोळे उगाच काठोकाठ भरून?

मजकुराच्या शिड्यांनी कधीकाळी अपरिचित विश्वात लीलया संचारू शकणाऱ्या आपल्याच पूर्वजन्माखेरीज,

दुसऱ्या कुठल्याच विश्वात न नेऊ शकणाऱ्या

या मोडक्यातोडक्या वाटा पाहताना,

मनोमन थरकापत असतील का माणसं,

आपलं वठू लागलेलं कुतूहलशून्य मन दिसून?

अशा वेळी पुस्तकांना पडत असतील का स्वप्नं,

ससंदर्भ घराची,

तरण्याबांड याराची,

येत असेल ऐकू कुण्या अनाघ्रात मनाची कोवळी अल्लड धून?

निरर्थक सामान साचत जावं एखाद्या श्रीमंत होत गेलेल्या मूळच्या गरीब माणसाच्या घरात, 

तशी भारंभार पुस्तकं राहतात साठून.

मला पुन्हापुन्हा रोज...

मला पुन्हापुन्हा रोज नव्यानं प्रेमात पडायचंय तुझ्या. 

किती आनंदानं चमकत राहतात माझे डोळे.

दुःख, मरण, कष्ट बघून भरून येतात, 

वाहतात दुथडी भरून.

अन्याय बघून पेटून उठतात.

पण तरी तुला नजर करण्याकरता 

इवली-इवली रानफुलंही टिपत राहतात अथकपणे.

मिटले, तरी स्वप्नात तुला बघत राहतात.

विसावतात. 

उद्याच्या दिवसाची पाखरं बघायला नव्यानं आतुर होतात,

उद्याच्या दिवसाचं ऊन बघायला नव्यानं सज्ज होतात,

रोज.

मला प्रेमात पडायचंय.

पुन्हापुन्हा.

रोज.

नव्यानं.

तुझ्या. 

किंवा खरं तर कुणाच्याही.

आनंदानं चमकत राहतात माझे डोळे...

दिङ्मूढ

आपल्यातला ओबडधोबड, अर्धकच्चा जिवंतपणा लोपून 

बघता बघता त्याची जागा घेते एक सराईत सवारी.

भल्याभल्यांना नाही लागत चाहूल.

ऐकू येतात थेट टापाच.

कितीकांना तर त्यांचीच पडते भूल.

हालचालींमधल्या सावध, श्वापदी, 

काळीज लक्कन घशात आणून सोडणाऱ्या

भीतीच्या अणकुचीदार पकडीतून निसटत राहण्याहून,

सोपं वाटतं सेफगेममध्ये दुडकत रमलेलं पाऊल.

फार थोड्यांना दिसतात यातले धोके.

तरीही सवयींचे प्रदेश सोडवत नाहीत, सुटत नाहीत.

पण दिवसाच्या ढळढळीत उजेडात दिवाभीतासारखी दडून बसलेली थोडी शरम,

रात्रीबेरात्री उतरते त्यांच्या अंगणात.

चखणा म्हणून बघावी थोडी चाखून,

इतकीच.

या सगळ्यांहून निराळा

एखादाच कुणी,

अभागी भाग्यवंत

सरावाची आणि सवयींची मैदानं धीरानं मागे टाकून

कसल्याशा अनामिक ओढीनं निघतो

सगळे पाश सोडवून.

कुणास ठाऊक कसल्या धपापत्या स्वप्नाच्या मागावर?

हेमिंग्वेच्या म्हाताऱ्यानं दिलेला शाप विसरून.

शाप की वर?

किनाऱ्यावर आपण दिङ्मूढ होऊन.

पुस्तके साठत जातात : १

'पुस्तके साठत जातात' नावाची काळसेकरांची एक कविता आहे. तशी साठत गेली आहेत पुस्तकं. पुस्तकांच्या गठ्ठ्यातले कणे बघून एका नजरेत हवं ते पुस्तक बाहेर काढणाऱ्या मला एका पुस्तकासाठी ही उलथापालथ करावी लागली, तेव्हा एक नवाच किडा चावला. लहानपणी अधाश्यानं चवढव न बघता टोपलीभर अन्न चुटकीसरशी फस्त करावं तशी फस्त केलेली पुस्तकं आता निराळी दिसतात का, हे बघण्याचा किडा. पुस्तकं तीच असली तरी आपण तेच नाही. लहान तर नाहीच, उत्कट ताजे-टवटवीतही नाही. तेव्हा भिडलेलं आताही भिडेलच असं नाही. तसंच बेहोशीत वाचलेलं काही अंगावरून वाहून गेलं असेल गद्धेपंचविशीत, आता कदाचित निराळं दिसेल. असं काय-काय वाटत राहिलं. दोन दिवस 'अंगावर काढून' तरीही वाटत राहिलं.

म्हणून घरातल्याच नव्याजुन्या पुस्तकांवरून हात फिरवताना खरडलेल्या नोंदी.

~

माझ्याकडच्या प्रतीवर २०१६ सालातली तारीख लिहिलेली आहे, म्हणजे निदान पाच वर्षं तरी माझ्याकडे उर्मिला पवारांचं 'आयदान' आहे. मी ते कधीतरी वाचल्याचंही मला पक्कं आठवतं. पण पुस्तकात काय आहे याबद्दल डोकं पार कोरं करकरीत. वाचायला घेतलं तरीही वाचल्याचं अजिबात आठवेना. जरा हबकायलाच झालं. पण असे शोध लागणारच, याची खूणगाठ बांधली आणि नव्यानं वाचल्यासारखं वाचलं. 

सगळ्यांत जास्त तीव्रतेनं काय जाणवलं असेल, तर लेखिकेचं स्वतःला कॅज्युअली हसू शकणं. आपल्या फजित्या, चेष्टा, अपमान, आबाळ, काबाडकष्ट... या सगळ्यांकडे पाहण्याची साधीसरळ, मिश्किल नजर आहे बाईंकडे. जातीय अपमान झाल्याच्या आठवणी कमी नाहीत. पण त्याबद्दलही कुठे कडवटपणा बाळगलेला नाही. 'असं अमुक एक माणूस वागलाच कसा?' असा अविश्वास, त्यातून बसलेला धक्का, अपमानानं जळत राहणं... या कशाचाही मागमूस नाही. खणखणीत आत्मविश्वास असलेल्या माणसालाच हे जमू शकतं. 

सांस्कृतिक फरकांकडे बघणारा, उच्चनीचतेचं हलकं पण पक्कं भान असलेला, सपाट पुस्तकीपणा लेखिकेपाशी नाही. तिच्या बिवलकर या शिक्षिकेची थुंकी या गोष्टीकडे बघणारी ब्राह्मणी अधिक 'पुस्तकी शास्रीय' नजर एकीकडे, तर तोंडात खोबऱ्याचा तुकडा चावून, त्याला सुटलेलं दूध आलेल्या पाहुण्याच्या अंगाखांद्याला रगडून, त्याला गरम पाण्यानं न्हाऊमाखू घालणं ही प्रेम व्यक्त करण्याची घरात पिढ्यानपिढ्या चालत आलेली रीत एकीकडे. या दोन्ही एकाशेजारी एक मांडताना लेखिका काहीही गुळगुळीत साचेबद्ध पुस्तकी बोलत नाही. 'सुशिक्षित' झाल्यावर कुठेही थुंकण्याची सवय सुटली हे सांगते, बस. कुठल्याश्या आदिवासी जमातीतले लोक विशिष्ट जातीची फळं एकत्र जमून चावून चोथा करतात आणि मग त्या एकत्रित चोथ्यापासून दारू तयार केली जाते, हा मधल्या काळात मी कुठेतरी टिपलेला माहितीचा कण नकळत आठवला.

कोकणातल्या दरिद्री महाराघरच्या खाद्यसंस्कृतीचे तटस्थ नजरेनं टिपलेले तपशील हा फार काळ लक्ष्यात राहील असा आणखी एक भाग. त्यात सवर्ण अन्न आणि दलिताघरचं अन्न यांतल्या सुबत्तेतले मूलभूत भेद नोंदणं आहे, त्याला असलेली विखारी जातिभेदाची किनार आणि त्यातून भोगावी लागलेले अपमान आहेत, परवडणाऱ्या अन्नाचं निकृष्टपण आणि वासा-चवींचा वाढत गेलेला उग्रावा आहे, हे अन्न कमावताना - विशेषतः बायांनी - केलेल्या अमानवी कष्टांचं तपशीलवार चित्रणही आहे. 

लेखिकेचं लग्नानंतरचं शहरातलं मोकळं-सुटवंग जगणं, शिक्षणासह तीव्र होत गेलेलं आत्मभान, लिहिण्यानं सापडत गेलेला सूर, टोकदार होत गेलेला स्त्रीवादी दृष्टीकोन... हे सगळं अपेक्षितच. पण साठनंतरच्या काही दशकांमधल्या आणि बाबरी मशीद प्रकरण होण्यापूर्वीच्या मुंबई शहरात जगलेल्या माणसांच्या मोकळ्या वातावरणात गेलेल्या आयुष्याचा मला किंचित हेवा मात्र वाटला. त्यानं मला चकित व्हायला झालं.

~

पुन्हा वाचायला घेतलेलं शांता गोखल्यांचं 'रीटा वेलिणकर' वाचताना हा हेवा अधिकच गडद होत गेला. 

'रीटा' न आठवण्याचा प्रश्नच नव्हता, नाही. त्यांतली वाक्यंच्या वाक्यं तशीच्या तशी आठवून येत राहिली पुढे वाचण्याआधीच. पण पुस्तकानं मला तरीही गच्च धरून मात्र ठेवलं. त्यातला चिरेबंदीपणा, जहालपणा, शारीरिक गरजांतून येणारं डळमळीतपण निभावून पार होताना रीटानं सर्वार्थांनी कमावलेली प्रगाढ, प्रसन्न शांतता आणि एखाद्या दगडी, थंडगार बांधकामातून खेळवलेलं जिवंत पाणी प्रकटावं, तसं तिच्याभोवतीच्या जिवलग स्त्रियांनी तिच्याभोवती जवळिकीनं केलेलं कडं... सगळं काही तेच, तस्संच खणखणीत. उणं नाही. उलट बदलेल्या मुंबई शहरात आणि स्त्रीवादाची गरज पटवून द्यावी लागत असतानाच्या विपरीत, बधीर आयुष्यात अधिकच अर्थपूर्ण.

~

पुस्तके साठत जातात, जावोत.

बोलाफुलाची

एखादा लहानसा नजरानजरीचा क्षण 

सुकलेल्या फुलासारखा.

हळूच खिशात लपवून ठेवायला,

विरघळून जाईस्तो

दिवसचे दिवस बोटांनी चाचपून बघायला,

खूश खूश होऊन 

पुन्हा पुन्हा जगायला,

आवडतं मला.

तुला पुरतात, 

दिसल्या न दिसल्याशा सोबती.

वळून पाहावं,

तर होत्या की नव्हत्या होऊन जाणाऱ्या.

दिवसचे दिवस हुलकावणी देणाऱ्या

गाण्याच्या चालीसारख्या

निसटत्या.

सांग,

कशी पडावी गाठ,

फुलाची 

अन्

बोलाची?

अपूर्णब्रह्म

दाताखाली आलेल्या घासातला रस

चवीचवीनं गिळत असताना

हातातल्या तुकड्याची ऑटोपायलट मोडवर

प्राणपणानं राखण करताना

पोटातला खड्डा भरत असल्याची

सुखद जाणीव अंगभर अनुभवताना

आपण आहोत आणि नाही त्या क्षणात

हे डोकावून जातं डोक्यात.

तरी चव कळतच राहते.

रस पाझरताना कळतोच गळ्याखाली.

आणि खड्डा भरल्यानं बरंही वाटतं –

तरी काहीच बरं वाटत नाही जगात,

तेव्हा होत असेल का अन्नाचं ब्रह्म?

आता उद्वेगाची कविता

उद्वेगाची कविता लिहिण्याची हिंमत होत नाही.

'माण्साने' नावाचा अंगार खोदून गेलेल्या माणसानंतर आपण अधिक काय म्हणू शकत असतो?

एकदाचं खरंच माणसानं म्हटलेलं सगळं-सगळं व्हावं,

नि मग चिखलातून एखादं बी रुजून वर यावं इतकं मात्र वाटतं.

आपण चिखल व्हावं

बीच्या पायाच्या पायाच्या पायाच्या तळाशी धुमसणारा, दडपला गेलेला, धपापणारा.

बीच्या पायाच्या पायाच्या पायाच्या तळाशी उबदार, मऊ, जिवंत अंथरलेला..

आपल्यातून उद्वेग उगवू नये,

बीनं उगवावं. 

आता उद्वेगाची कविता लिहिण्याची हिंमत होत नाही.

इस मोड़ से जाते हैं...

इथेच कुठेतरी आहे ती वाट.

दोन भिंतींच्या मधल्या सापटीत लपून बसलेली. 

तोंडावर एक अजस्र सिमेंटी शिळा घेऊन.

नुसतीच गद्य नाही ती.

त्या शिळेला बघून दचकायला होतं एकेकदा.

धीरानं पाय टाकताना बिचकायलाही.

पण तिच्या रंगरूपाला न बिचकता अलगद तिच्या कुशीत शिरलं,

की जोडीनं फुललेले दोन पळस अवचित सामोरे येतात -

लालबुंद.

मग दिसतेच ती.

लपतछपत लचकतमुरडत नाजूक वळणं घेत जाताना.

तिच्या सोबतीनं पोचतो आपण,

ते एकदम निरोपाच्याच वेळेशी.

पुढे सगळा वैराण माळच.

वाटेवर मात्र...

असो.

पळसाची खूण मनात रुजवून ठेव.

सापडेल मग.

वाट 

आणि

पुढचं 

सगळं...

कासवकाळ

अधूनमधून माझ्यातलं कासव डोकं वर काढतं. एकदा त्यानं डोकं वर काढलं की मला गुपचूप पाय पोटाशी घेऊन मान आक्रसून घेऊन कुठल्यातरी अंधाऱ्या कोपऱ्यात दडून बसण्याची अनावर हुक्की येते. खूप इंट्रेस्टिंग कामं, माणसं, कार्यक्रम, मजेच्या संधी, आमंत्रणं असतात. पण कासव पुन्हा तळाकडे सूर मारेस्तो मला कशात गम्य नसतं. आहे मनोहर तरी गमतो मज एकांतवास. दिवसचे दिवस पारोसं लोळून पुस्तकं फस्त करणे, देशोदेशींच्या मालिका बिंजणे, घरातले स्वैपाकघरापासून पुस्तककपाटापर्यंतचे कोपरे आवरणे, टीव्हीवर एकसमयावच्छेदेकरून चारेक सिनेमे लीलया पाहणे आणि एकही आवडतं गाणं वा प्रसंग हुकू न देणे, घरातल्यांसह टीव्हीतल्या गदळ वा अ-गदळ कंटेंटवर मनसोक्त कमेंटा करणे, लाख वेळा पिसून कोपरे झिजलेली गाणी ऐकणे, मोबाईलमधून तासंतास एकास एक गप्पांची लड पेटती ठेवणे... अशा अनेक मजेमजेशीर गोष्टी करता येतात. आपण इतक्या वर्षांचे झालो पण आपल्याला काही जमेना, आपल्याला समंजसपणा येईना, आपल्याला स्वतःचा पैसा स्वतःला नीट मॅनेज करता येईना... अशी कसलीही कल्पित वा सत्य दुःखं करून, उदास गाणी लावून, एकंदर स्वतःचा राग करतो आहोतसं दाखवून, प्रत्यक्षात स्वतःचे लाड करण्यासारख्या निराळ्या मजेशीर गोष्टीही करता येतात. पण लोकसंपर्क ही मात्र त्यांपैकी एक नव्हे. कटाक्षाने नव्हे. कुणी मला या दिवसांत फोन करू नये. मी तो उचलणार तर नाहीच, पण त्याबद्दल मला पश्चात्तापही वाटणार नाही. दाताचं काम चालू असेल, तेव्हाच फक्त टेक्स्ट करणाऱ्या मायक्रॉफ्टच्या बरोबर उलटा असा माझा अवतार असतो. सगळं काही टेक्स्टवर. कुणाशी बोलण्याचे श्रम मला कल्पनेतही सहन होत नाहीत. अशा वेळी घरातलं इंटरनेट हरपू नये, बस. बाकी सगळं निवार्य. हां, पाहुणे सोडून. या कासवकाळात दार वाजल्यानंतर दाराला सर्वांत जवळ असलेली व्यक्ती मी नसेन, तर ते उघडण्याचाही मला कंटाळा येतो. अशा वेळी कुणा पाहुण्यानं अजिबात टपकू नये. त्याला मिळणाऱ्या चहाइतका फुळकवणी चहा त्रिखंडात दुसरा असणार नाही. कॉफी मिळण्याचा तर प्रश्नच उद्भवत नाही. 

सुरी

'आसमाँनमें... टॅडॅड्यॅंव्.. लाखों तारें...' असं तब्बेतीत गाणाऱ्या नि पोलिसानं शर्टाची इस्त्री घालवली तरी मनावर न घेता दिलखुलासपणे 'क्या साब!' असं विचारणाऱ्या खबऱ्यासारखी स्मार्ट असायची इथली गरिबी.

आता तिच्यात एक कडूपणा आलाय. 

आपण कुठल्या प्रवाहाच्या धारेला लागलो आहोत हेही न कळता चणे नाहीतर कचऱ्याच्या पिशव्या विकू पाहणाऱ्या करकरीत वृद्ध चेहऱ्यांवरचा निष्प्राण भाव झाकोळतो आता अधूनमधून तिच्या चेहऱ्यावर.

गर्दीला त्याची दाद नाही नि आहेही.

पण धावण्याला पर्याय नाही.

'उद्या धावायला बंदी झाली तर?' अशा धास्तीची थंडगार सुरी आहे प्रत्येकाच्या मानेला टेकलेली.

ऐकत राहायला हवं

कुणाचं काही ऐकू नयेसं वाटतं. 

कुणी काही बोलू लागलं तर त्यावर आवाज चढवून आपणच बोलत राहावं वाटतं.

नव्हे, तसं केल्यावाचून राहवतच नाही. 

फक्त आपलाच आवाज ऐकू येत राहतो मोठ्यांदा.

नि तरी समाधान होत नाही,

तहान शमत नाही,

जीव शांतवत नाही.

कशानं हे असं?

कसला राग येतो?

कसले अपमान सलतात?

असतात का ते खरेच अपमान?

आपण स्वतःला मानत असू, तर कोण करू शकतं आपला अपमान?

मग छाताडावर बारामहिनेचोवीसघंटे नाचणारे हे कोणते अपमान?

हे माझ्या मनातच तर जन्माला आलेले नाहीत?

अपमान करणाऱ्यांचा राग?

की या अपमानाच्या भुतांची भीती?

स्वला गाडू पाहणारी?

कसली भीती?

जवळच्यांपासून स्वतःला तोडणारी?

एकटं करणारी?

एकटं राहायला भाग पाडणारी?

कशी करू मात तीवर?

वेळ जाऊ देऊ?

पण धुमसत राहीन मी फक्त.

अधिकाधिक.

राख होऊन उरायचंय का मला?

जगण्याच्या-उरण्याच्या लसलसत्या इच्छेहून का अधिक आहे माझी धुमसण्याची इच्छा?

नाही ना?

मग सोडायला हवी.

भीतीकडे हलकेच मान वर करून बघायला हवं.

जरा थारावला जीव की कशाला भ्यालो आपण, असं हसूही येईल.

मग नाही येणार राग.

मग आजूबाजूचं जग दिसेल.

आपलं.

तोवर मी शांत राहायला हवं. 

कुणाचं काही ऐकू नयेसं वाटलं,

तरी ऐकत राहायला हवं.

माझ्या स्वैपाकघरात

ओट्यावरचं पाणी निपटून ओटा काळा नितळ करावा.
निवडून, धुऊन, निथळून घेतलेला चवळईचा ताजा पाला सुरीनं बाऽऽरीक चिरावा.
चिरताना कायच्याकाय आठवत राहतं -
इराणी स्वैपाकघरातलं पालेभाज्यांचा भुस्सा करण्याचं ते मजेशीर चक्रीवालं यंत्र,
खारवलेली लिंबं आणि दह्यात मुरवलेल्या मटणाच्या फोडी घालून एकजीव शिजणारी ती रटरटती भाजी,
तिच्यात बुडवून खायला त्या पावासारख्या, पण मर्यादेनंच फुलून आलेल्या गुबगुबीत खमंग खमिरी रोटीचा तुकडा...
आपण कुठे खाल्लीय ती कधी?
कधीतरी एखाद्दा आसुसून बोललो असू त्याबद्दल.
पण तिचा वास येतो मला एकदम...
कधी चहाचं आधण पुरतं उकळण्याआधीच घाईनं त्यात किसलेलं आलं पडतं.
मग उकळी, झाकण, मुरवण...
सगळं बयाजवार करूनही चहाला आल्याचा वास कसा तो नाहीच येत.
'हं. करा घाई.' असं ऐकूच येतं मला तुझ्या आवाजात.
मग चहा होतो तिखट्ट...
कधी मिक्सरचं भांडं धुऊन पुसून आवरताना
बुडाशी ते पुरतं स्वच्छ वाटत नाही.
मग कितीही दमणूक झाली असली तरी त्याच्याच एका पकडीनं ते सगळं प्रकरण सुटं केलं जातं,
खरवडून, घासून, पुसून..
सगळं लख्ख होऊन जागच्या जागी जातं.
आपलं आपल्याला कौतुक वाटत नसतंच काही.
पण मग कौतुकाची निसटती नजर कुणाची ती?
माझी की तुझी?
कधी कोथिंबीर निवडताना हाताची बोटं हुंगली जातात कुणाच्या नकळत.
'मेहके हुए धनिये का ज़िक्र करनेवाली कविता' आपल्या प्रेयसीसाठी लिहू इच्छिणारा पाश आठवतो पाठोपाठ.
आणि मग -
कोथिंबिरीच्या वासासाठी महिनोन् महिने आसुसणं तुझं.
भास, आठवणी, इच्छा, आणि या सगळ्यांचं एखाद्या पिशाच्चासारखं असण्या-नसण्याच्या सीमेवरचं -
चिमटीत न येणारं, निसटत राहणारं, घायाळ करणारं..
अपुरेपण.
सगळं खदखदत राहतं एकजीव होऊन
माझ्या स्वैपाकघरात.

कुठूनही कुठेही

जाता येतं

कुठूनही कुठेही

खिशात शंभरेक रुपये असले की.

अर्धी चड्डी घालून फिरा वा भरजरी साडी नेसून

फोनवर तासंतास बोलत राहा प्रियकराशी लाडाकोडाचं

वा निकरावर येऊन शिव्याशाप देत भांडा कडकडून.

पाठीला नाक आणि ‘हा हात माझा की पलीकडचीचा-हां, घड्याळ माझंच की’ असलेल्या गर्दीत

न आवरणारं पाणी बिनदिक्कत वाहू द्या गालांवर.

बघितलंच कुणी कधी रोखून तर सरळ अंगाची अळी सरकवत दारात जाऊन लटका

आणि समोरून येणारा भणाणवारा पीत

खोचून ठेवा नजर मोटरमनच्या केबिनीच्या दिशेनं.

जात राहा

कुठूनही कुठेही.

गरम वडा कुशीत घेणारे वडापाव घ्या दोन.

समुद्रावर बसा ऊन तोंडी लावून वडापावाची लालसर चव घेत.

रस्त्यांवर पहुडलेली पुस्तकं न्याहाळा.

तासंतास उकिडवं बसून

हाताची बोटं धुळकटून,

चवड्याला रग लागेस्तोवर.

विसरून जा

की घर आहे आपल्याला.

त्यातल्या-त्यात नितळ भासणार्‍या गटाराच्या काठी मनसोक्त न्हाणार्‍या भिकारणीच्या नजरेला द्या नजर

आणि खिशात घाला एक बेदरकार नितळ हसू.

हातानं चाचपडत राहा पुन्हापुन्हा

वितळून जाईस्तो

जात राहा

कुठूनही कुठेही.

चालती-बोलती गर्भाशयं

‘द हॅंडमेड्स टेल’ या कादंबरीबद्दल गेल्या काही वर्षांत खूप लिहिलं-बोललं गेलं आहे. १९८५ साली कॅनडाच्या मार्गारेट अ‍ॅटवुड या लेखिकेनं लिहिलेली ही डिस्टोपियन कादंबरी गाजली, लोकप्रिय झाली, तिला अनेक पुरस्कार मिळाले. श्राव्य आणि दृश्य माध्यमांतून तिची रूपांतरणं सादर करण्यात आली. तिच्यावर आधारित असलेला इंग्रजी चित्रपट १९९० साली प्रदर्शित झाला. या कादंबरीचा प्रभाव असलेल्या अनेक स्त्रीकेंद्री डिस्टोपियन कादंबर्‍या गेल्या वीसेक वर्षांत लिहिल्या गेल्या. या कादंबरीवर आधारित असलेली मालिका ‘हुलू’ या कंपनीनं २०१७ साली प्रदर्शित केली. तीही खूप लोकप्रिय झाली. सध्याच्या अमेरिकी राजकारणाच्या पार्श्वभूमीशी असलेलं त्या मालिकेचं साम्य थक्क करून टाकणारं होतं. या कादंबरीतल्या ‘हॅंडमेड्स’चा नखशिखान्त रक्तवर्णी पोशाख स्त्रीवादी चळवळींनी आपलासा केला. निषेधमोर्चांमधून वापरला. तो पोशाख कादंबरीच्या पानांतून बाहेर पडून अमेरिकेतल्या स्त्रीवादी चळवळीचं प्रतीक बनला. गेल्या वर्षी ‘द हॅंडमेड्स टेल’चा उत्तरार्ध असलेली ‘द टेस्टामेंट्स’ ही कादंबरी प्रकाशित झाली. २०१९ सालच्या ‘मॅन बुकर’ पुरस्काराची ती सहविजेती ठरली. इतकी प्रचंड लोकप्रियता, निर्मितीनंतर पस्तीस वर्षांनीही न सरणारं महत्त्व, साहित्यकृतीची वेस ओलांडून चळवळीशी जोडलं जाण्याचं भाग्य... असं काय आहे या पुस्तकात?

अमेरिकेतल्या अतिउजव्या ताकदींनी सत्ता काबीज करून, ख्रिस्ती शिकवणीची ढाल वापरून, सत्तेची नव्यानं रचलेली उतरंड आणि केवळ प्रजननाचं साधन या पातळीला रेटलं गेलेलं स्त्रीचं सामाजिक स्थान असं या कादंबरीचं सूत्र आहे. अपरिमित आण्विक प्रदूषण आणि कमी होणारा जन्मदर हे कादंबरीतलं वास्तव. या नव्या राष्ट्राचं नाव गिलियड असं आहे. बायबलमधल्या काही कहाण्यांचा आधार घेऊन गिलियडमधल्या सत्ताधार्‍यांनी उभारलेल्या कडेकोट व्यवस्थेनुसार उच्च राजकीय आणि प्रशासकीय वर्तुळामधल्या अधिकारी पुरुषांना प्रत्येकी एक जननक्षम स्त्री ‘हॅंडमेड’ (handmaid) म्हणून ‘दिली’ जाते. त्या पुरुषाचं अपत्य जन्माला घालणं इतकंच तिचं काम. त्या अपत्यावर हॅंडमेडचा अधिकार नसून अधिकारी पुरुषाचा अधिकार. अपत्यप्राप्तीकरता त्या अधिकार्‍याकरवी त्याच्या पत्नीच्या उपस्थितीत – किंबहुना तिच्या सहभागासह – हॅंडमेडवर दरमहा समारंभानं आणि कायदेशीररीत्या बलात्कार केला जातो. त्यातून अपत्यसंभव झाल्यावर हॅंडमेड दुसर्‍या अधिकार्‍याला दिली जाते. गिलियडमधल्या स्त्रियांनी वाचन वा लेखन केल्यास त्यांच्यासाठी कठोर शिक्षेची तरतूद आहे. स्त्रीच्या जननक्षम गर्भाशयाखेरीज तिच्या व्यक्तिमत्त्वाला - फार काय, अवयवांनाही - काडीमात्र किंमत नाही. नायिका स्वतःची गणना उपरोधानं 'टू-लेग्ड वूम्स'मध्ये (two legged wombs) म्हणजे चालत्या-बोलत्या गर्भाशयांमध्ये करते. समलिंगी संबंध आणि गर्भपाताला साहाय्य यांसाठी देहान्तशासन आहे. सगळ्या जीवनव्यवहारावर ‘आईज’ (eyes) नामक हेरांच्या जाळ्याची अष्टौप्रहर नजर आहे. गिलियडमधल्या एका हॅंडमेडनं नोंदलेल्या अनुभवावर आधारित असलेली संहिता म्हणजे ही कादंबरी.

पर्यावरणाचा सत्यानाश, सर्वंकष सत्ता, दैनंदिन व्यवहारावरचा सत्तेचा पहारा, तंत्रज्ञानाचा वापर, व्यक्तिस्वातंत्र्याचा संकोच, तगून राहण्यासाठी माणसांना मूल्यांशी कराव्या लागणार्‍या तडजोडी... ही अभिजात डिस्टोपियाची सगळी लक्षणं तीत आहेत. या कादंबरीत स्त्रीच्या अवमूल्यनासाठी वापरलेली कोणतीही गोष्ट अ‍ॅटवुडच्या कल्पनेतून जन्माला आलेली नाही. कादंबरीतल्या सगळ्या छळघटना स्त्रीच्या बाबतीत जगाच्या पाठीवर कुठे ना कुठे प्रत्यक्षात घडलेल्या आहेत, याची खातरजमा करून मगच त्या कथानकामध्ये वापरल्याचं लेखिकेनं स्पष्ट नमूद केलं आहे. ‘कल्पनेची उड्डाणं’ अशा शिक्क्याखाली गोष्टीचं गांभीर्य, भीषणपणा आणि विश्वसनीयता जराही उणावू नये यासाठी घेतलेली ही खबरदारी आहे. १९८५ साली जेव्हा कादंबरी प्रकाशित झाली, तेव्हा अमेरिकेत रेगनचं (रिपब्लिकन) सरकार होतं. गर्भपातासाठी उपलब्ध होणार्‍या अर्थसाहाय्यावर सरकारनं टाच आणली. 'कुटुंबनियोजन म्हणजे गर्भ राहूच न देणं' असं अप्रत्यक्ष सरकारी धोरण होतं. त्यामागे रिपब्लिकन - अर्थात अतिकर्मठ ख्रिस्ती - धारणा होत्या. ही राजकीय पार्श्वभूमी कादंबरीला आहे.

 

('द हॅंडमेड्स टेल'वर आधारित ग्राफिक नॉव्हेलमधून)

कोणत्याही अस्सल डिस्टोपियासारखी ‘द हॅंडमेड्स टेल’ही वाचकाला भीतीनं पछाडून टाकते. पण प्रश्न असा, की या कादंबरीतला अंगावर येणारा भाग नक्की कोणता? हॅंडमेड्सना शिस्त लावण्यासाठी वापरण्यात येणार्‍या - गुरांना विजेचे झटके देण्याच्या - काठ्या? कायदेशीर मासिक बलात्कार? देशद्रोही असा शिक्का मारून बंडखोराला दगडांनी ठेचून मारणं? की केवळ वर्तमानातलाच विरोध नव्हे, तर भविष्यातल्याही विरोधशक्यता पद्धतशीरपणे संपवत नेणं? त्यासाठी ब्रेनवॉशिंगपासून ते तगून राहण्याच्या मानवी प्रवृत्तीला जागं करण्यापर्यंत अनेकानेक आयुधं वापरणं? टोकाच्या शारीरिक छळाच्या कहाण्या अंगावर येतात खर्‍या. पण त्यांचा भयानकपणा दीर्घकाळ टिकणारा नसतो. जोवर वेदना होते वा दिसते, तोवरच तिची भीती असते. दुसरा भाग असा, की छळाची वा क्रौर्याची दृश्य तीव्रता जितकी अधिक, तितक्याच घाईनं ‘असं घडणं शक्यच नाही?’, ‘हा अतिरेक आहे.’, ‘असं कुठे होतं का?’ इत्यादी अविश्वासाच्या रकान्यातले उद्गार काढून ती अंगाबाहेर टाकण्याकडे कल असतो. संस्थात्मक, शिस्तबद्ध आणि मानसिक पातळीवर होणार्‍या दडपणुकीबद्दल मात्र तसं होत नाही. 

‘द हॅंडमेड्स टेल’मध्ये पार भाषेसारख्या रोजमर्रा गोष्टीपासून ही दडपणूक दिसत राहते. त्यात शारीरिक छळाची वर्णनं तर आहेतच. पण ‘ब्लेस्ड बी द फ्रूट.’ – ‘मे द लॉर्ड ओपन.’, ‘प्रेझ बी.’, ‘अंडर हिज आय.’ यांसारख्या वरकरणी प्रभुकृपेची आठवण करून देणारी येता-जाता वापरण्याची सक्ती असलेली अभिवादनं आहेत. त्यांमध्ये गर्भित धमकी आहे. गाण्यांमध्येदेखील ‘फ्री’ आणि तत्सम ‘धोकादायक’ शब्द येऊ नयेत, असा सरकारी फतवा आहे. ‘फ्रीडम टू’ म्हणजे एखादी गोष्ट करण्याचं स्वातंत्र्य हे चांगलं स्वातंत्र्य नसून ‘फ्रीडम फ्रॉम’ म्हणजे एखादी गोष्ट करण्यापासून मोकळीक हेच खरं स्वातंत्र्य आहे, अशी समजूत पद्धतशीरपणे हॅंडमेड्सच्या मनावर बिंबवली जाते आहे. अपत्यनिर्मितीच्या प्रक्रियेमध्ये पुरुषाचं शरीर सदोष असतं असं सुचवणारा ‘स्टराईल’ हा शब्दच मुळी बेकायदा असल्याचं जाहीर करण्यात आलं आहे. हॅंडमेड्सना स्वतःचं नावही असण्याचा हक्क त्यांच्याकडून काढून घेण्यात आला आहे आणि ‘ऑफ फ्रेड’, ‘ऑफ ग्लेन’ – म्हणजे फ्रेडची (स्त्री) वा ग्लेनची (स्त्री) अशी नावं त्यांच्या तत्कालीन मालकानुसार त्यांच्यासाठी मुक्रर करण्यात आली आहेत. याला विरोध करणं बेकायदेशीर आणि देशद्रोही असल्यामुळे शारीरिक शिक्षेला पात्र आहे, तसंच ते समाजाच्या हिताचं नसल्यामुळे निर्भर्त्सनेला पात्र आहे. यांपैकी काही होत नाही ना, हे डोळ्यांत तेल घालून पाहण्यासाठी शासकीय व्यवस्था आहे, शासकीय गुप्तहेरांचं खातं आहे, आणि त्याहूनही भयंकर म्हणजे समान पातळीवर समान छळ सोसणारी व्यक्तीही स्वतःला या व्यवस्थेचा अविभाज्य भाग मानून लहानशा चुकीबद्दल तुमच्या पाठीत खंजीर कधी खुपसेल याचा नेम उरलेला नाही. ही संस्थात्मकता, सर्वंकषता आणि विरोधाचं मूळच उखडून टाकत जगायला मजबूर करणारी परिस्थिती – हे सगळं मिळून वाचणार्‍याच्या अंगावर काटा उभा करतात. यांतल्या अनेक गोष्टी संस्कृतीच्या नावाखाली समाज म्हणून आपणही सहजगत्या बघत-स्वीकारत, क्वचित करतही आलो आहोत हे ध्यानात येतं, तेव्हा दचकायला होतं. भारतात स्त्रीचा सन्मान कायम तिच्या नवर्‍याच्या अस्तित्वाशी आणि तिच्या पुत्रजननक्षमतेशी जोडलेला होता, आजही आहे. मंगळसूत्रासारखी स्त्रीवरचा पुरुषाचा मालकी हक्क जाहीर करणारी घृणास्पद गोष्ट समाजानं स्वीकारलेली आहे. लग्नानंतर स्त्रीचं नाव बदललं जाण्यात कुणालाही काहीही आक्षेपार्ह वाटत नाही. ते टाळणार्‍या अपवादात्मक लोकांना मात्र सतत व्यवस्थेतल्या 'संस्कारी' लोकांशी झगडत राहावं लागतं.

 

हे थोडं होतं म्हणून की काय, वार्‍याची दिशा बदलते आहे. आजचं स्पर्धात्मक आणि अंतहीन महत्त्वाकांक्षेचं जग, तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीनं भोवंडून टाकणारा वेग, माणसांना येणारं व्याकूळपण आणि तुटलेपण... या सगळ्यामुळे ‘जुनं ते सोनं’ असं म्हणण्याची प्रवृत्ती जगभर बळावते आहे. उजवीकडे झुकणारी सरकारं येताहेत. पण या पुराणमतवादाची दुसरी बाजू काय आहे? 

'ग्रॅब देम बाय द पुसी' यांसारखी बीभत्स आणि अपमानास्पद विधानं ट्रम्पनं जाहीरपणे केली. गर्भपात करणार्‍या स्त्रियांना शिक्षा झाली पाहिजे, असं जाहीर विधान करून मग माघार घेतली. गर्भपाताबद्दलचं रेगन सरकारचं धोरण त्यानं पुन्हा प्रत्यक्षात आणलं. पोलंडमध्ये काही विशिष्ट वैद्यकीय परिस्थितीखेरीज इतर वेळी केलेला गर्भपात बेकायदेशीर ठरवण्यात आला. त्याविरुद्ध तिथले लोक – मुख्यतः स्त्रिया – प्रचंड संख्येनं रस्त्यावर उतरल्या. भारतामध्ये हाथरस घटनेमधल्या बलात्कारितेच्या शवाला रातोरात बेकायदेशीरपणे अग्नी देण्यात आला. हैदराबाद-बलात्कार घटनेमधल्या आरोपींना कोणत्याही चौकशीविना एन्काउंटर करून ठार मारण्याच्या घटना घडल्या. जनक्षोभ होता, पण अशा गोष्टींचं समर्थन करणारे लोकही आजूबाजूला सहज दिसले-दिसतात. स्त्रीवादी भूमिकांवर येताजाता 'फेमिनात्झी' वगैरे ठपके ठेवले जातात. 'मी नाहीये हं फेमिनिस्टबिमिनिस्ट.' अशी विधानं स्त्रीवादी चळवळीचे यच्चयावत फायदे उपभोगणार्‍या घरातल्या दुसर्‍या वा तिसर्‍या पिढीच्या स्त्रियाही करतात. 'भारतात कदापि घडू न शकणारं रानटी वास्तव' अशी तालिबानची संभावना करणारे बहुतांश आधुनिक भारतीय हे मंगलोर पब हल्ल्याबद्दल, मुलींना पळवून आणण्याच्या जाहीर वल्गना करणार्‍या राजकीय नेत्यांबद्दल, शिक्षिकांनी साडीच नेसली पाहिजे अशा फतव्यांबद्दल, मासिक पाळीदरम्यान स्त्रीला मंदिर प्रवेश नाकारण्याच्या घटनांबाबत मौन बाळगतात. 

वैद्यकीय संशोधन प्रसिद्ध करणार्‍या ‘लॅन्सेट’ या प्रतिष्ठित नियतकालिकात जागतिक जननदरात होणार्‍या घसरणीबद्दल चिंता व्यक्त करणारा एक लेख प्रकाशित झाला. जगातल्या बहुतांश देशांची लोकसंख्या २१०० सालाच्या सुमारास कमी व्हायला लागेल, असं भाकीत त्यात होतं. जर हे खरं ठरलं, तर त्याचा स्त्रियांच्या स्वातंत्र्यावर काय परिणाम होईल हा विचार करण्याजोगा आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा उपभोग घेणारं शरीर आणि शतकभरापूर्वीच्या नीतिकल्पनांमध्ये अडकून पडलेलं मन अशी आपली आजची गोची असताना, ‘द हॅंडमेड्स टेल’ पूर्वी कधी नव्हती इतकी धारदार झाली आहे यात शंकाच नाही. 

द हॅंडमेड्स टेल
लेखिका : मार्गारेट अ‍ॅटवुड 

पहिले प्रकाशक : मक्लेलण्ड अ‍ॅण्ड स्ट्युअर्ट, कॅनडा

प्रकाशन : १९८५

उपलब्ध प्रतीचे प्रकाशक : विंताज, लंडन

प्रकाशन : १९९६

पृष्ठे : ३२४

किंमत : ₹ ३९९

(लोकसत्त्ता, बुुुुकमार्क, अवकाळाचे आर्त)