टू देनिस विथ लव्ह...

मला अमुक फार आवडते आणि मला तमुक अजिबात आवडत नाही... असा, रीतसर देनिसच्या टेम्प्लेटात लिहिण्याचा एक लेख बरीच वर्षे माझ्या शॉपिंग कार्टच्या आतबाहेर करतो आहे. चैनच ती. पण मनुष्याने मोहाला नेहमी शरण जावे या कुणाच्याशा मोहक सुविचाराला शरण जाऊन मी तो अखेर लिहिते आहे.

***

लागलेली शाईपेने आणि त्यांची झळझळीत निळी शाई; पिवळसर रंगाच्या, जाडसर कागदांच्या, बिनओळीच्या आणि लालबुंद पुठ्ठा-बांधणीतल्या अटकर बांध्याच्या वह्या; मऊ लुसलुशीत सुताच्या आणि डोळे विस्फारायला लावणारी ठसठशीत वाहती चित्रे असणार्‍या कलमकारी नक्षीच्या साड्या; संध्याकाळचे कलते मऊ ऊन धसमुसळेपणाने सांडणारी आणि झाडांच्या पोपटी शेंड्यांकडे थोड्या शिष्टपणे पण न राहवून डोकावून पाहणारी रुंद काळ्याशार कडाप्प्याची एखादी खिडकी... हे सगळेच मला फार फार आवडते. पण त्यात सांगण्यासारखे मोठे काय आहे? सुखासीन माणसाला हे सारे आवडायचेच.

खरे महत्त्वाचे आहे, ते मला काय आवडत नाही हे बिनविषारी ठामपणाने सांगता येणे. ठामपणा सोपा आहे, बिनविषारीपणा मात्र... असो.

तर लग्ना-मुंजीला जाणे मला अजिबात आवडत नाही. तिथे पंगतीत बसून जेवायला मिळणार असेल, तर थोडीतरी माफी मिळेल. पण रांगेत उभे राहून स्वतःच्या हाताने स्वतःच वाढून घेण्याचे जेवण असेल, तर त्यात दिलनवाज, खुशबहार आणि तत्सम नावाच्या भाज्या आणि जेवणाशी सुतराम संबंध नसलेली व तिथे त्या अवस्थेत खायलाही पूर्णतः गैरसोयीची असणारी पाणीपुरीसारखी एखादी अजागळपणे खोचून ठेवलेली डिश असणार हे सूर्यप्रकाशाइतके स्वच्छ असते आणि माझा इलाज चालणार असेल, तर अशा ठिकाणी जाणे मला अजिबात आवडत नाही. त्याहून घरातल्या पितळी पातेल्यात उरलेला थोडा भात लाल तिखटाची भुकटी आणि गोडेतेल घालून, हाताने कालवून पातेल्यातूनच खाणे मला मानवेल.

नीट शिस्तीने लावलेली, धुळीचा कणही नसलेली, पुस्तकांचे कणे सैनिकी शिस्तीने नांदवणारी इतरांच्या पुस्तकांची कपाटेही मला आवडत नाहीत. ती पाहून मनात उगीचच्या उगीच अपराधीपणाचे झरे वाहू लागतात आणि सोन्यासारखा रिकामा असलेला येता शनिवार खर्चून पुस्तके आवरावीत की काय, अशा प्रकारचा विचार डोके कुरतडू लागतो.

आपण जेवता-जेवता उठून, खरकटा हात लांब ठेवण्याची कसरत करत दुसर्‍या कुणाला वाढणेही मला आवडत नाही; तसेच मी शांतपणाने जेवत असता सत्राशेसाठ वेळा ‘हे देऊ? ते वाढू? कसं झालंय? खा की आणिक...’ अशी आग्रहाच्या नि अगत्याच्या रकान्यात लपून घुसडलेली कटकटही मला आवडत नाही. मी मला हवे असेल ते आणि तेवढे न लाजता, इतरत्र कुठेही उष्टे-खरकटे हात न लावता वाढून घेईन आणि मनापासून जेवीन याची खातरी बाळगावी.

मजकुरात उगीचच्या उगीच दिलेली एकाहून अधिकची उद्गारचिन्हे आणि टिंबे मला आवडत नाहीत. बरेच वय झालेले असूनही जेवताना सगळे ताट सारवल्याप्रमाणे बरबटवून ठेवणार्‍या माणसांच्या ताटासारखाच तो मजकूर भासतो. त्याहून शुद्धलेखनातल्या ठोक ढळढळीत चुका मला मानवतात, त्यांत निदान काहीतरी अस्फुट-उमलते-हळवे-हुरहुरते सांगण्याचा आव तरी असत नाही.

नाटका-सिनेमाला आत जाण्यासाठी आपली वाट पाहत कुणीतरी खोळंबले आहे याची यत्किंचितही पर्वा न करता हटकून उशिरा येणारी आणि आल्यावर माझ्या व्याकुळतेला हसत हसत, जणू काही घडलेच नाही अशा आविर्भावात आत घुसणारी माणसे मला अजिबात आवडत नाहीत; तशीच एकट्याने सिनेमानाटकाला जाणे हा गुन्हा असून सोबत कुणा मनुष्यप्राण्याला नेलेच पाहिजे अशी समजूत असणारी व त्यापायी आपल्याला सोबत ओढून नेऊ पाहणारी माणसेही मला आवडत नाहीत. त्यांच्याशी मध्यांतरात कराव्या लागणार असलेल्या आडनिड्या आणि अवघडलेल्या संभाषणाचा मला भयंकर धसका आहे. अशा ठिकाणी लहान मुलांना गप्प न करणारी आणि आपल्या मोबाईलवर निर्लज्जपणे मोठ्यांदा संभाषणे ठोकणारी माणसे तर सगळ्यांच्याच तिरस्काराची धनी असतात. पण फोनवर वत्साप वा तत्सम टंकनचाळे करत आपला मोबाईल मागच्या यच्चयावत रांगांच्या डोळ्यांवर प्रोजेक्ट करणारे प्रेक्षक मला सहन होत नाहीत. परिणामी सभागृहात आपलाही मोबाईल एका हाताने झाकून, मान तिरकी करून, हळूचकन मजकूर वाचण्याची सवय मला लागली आहे आणि असे करताना मी ढढ्ढमगोळा दिसत असणार ते सोडा.

असल्या बिनविषारी नावडींची आणि सुखलोलुप आवडींची माळ लावत, फाटकेतुटके गाउन नेसून वा गळपट्टी चावत बसण्याच्या सवयीमुळे ताणून आकार बदललेले जीर्णशीर्ण टीशर्ट अडकवून,भिंतीला तंगड्या लावून लोळत गप्पा मारत बसायला मात्र मला फार फार फार आवडते. जी माणसे अगदी शनिवारच्या सोन्यासारख्या सकाळी येऊन माझा वेळ खात बसली, तरी मला जराही वैताग येत नाही, अशा काही मोजक्या माणसांसोबत तर फारच.

फक्त अशी माणसे भयंकर बिझ्झी आणि भावखाऊपणे दुर्मीळ असतात, हे मात्र चांगला लालभडक गरमागरम राग येण्याइतके.... असो.

रस्ते

रस्ते लक्ष्यात राहणे, रस्ते नीट कळणे आणि ते दुसर्‍याला समजावून सांगता येणे या सगळ्या प्रकाराबद्दलच मला एक जबरदस्त भयगंड आहे.

माझ्या स्वतःच्या जन्मापासूनच्या गावात रस्त्यावरून अत्यंत निवांतपणे कुठूनतरी कुठेतरी जात असताना बहुधा माझ्या सहज आत्मविश्वासामुळे चकून एका निरागस बाईने मला तलावपाळीला कसं जायचं ते विचारलं. मी स्वतः तिथून मिनिमम रिक्षाभाड्याइतक्या - खरं तर त्याहूनही कमी, पण रिक्षावाले तितके पैसे घेतातच. त्यामुळे असो. तर - अंतरावर होते. पण मला रस्ता काही केल्या सांगता येईना. बरं, मला ठाऊक नाही, हे सांगण्याची लाज वाटली. वास्तविक त्या बाईला काय माझ्या तोंडाकडे बघून माझं जन्मस्थळ कळण्याची आणि ती त्यावरून मला फिदिफिदि हसण्याची शक्यता नव्हती. पण गंड हा गंड असतो. त्यामुळे मी घाईघाईनं माझा जन्माचा साथी असलेला मोबाईल काढून एकदम त्यात कुणीतरी पेटलेलं असल्यासारख्या हालचाली केल्या आणि 'सॉरी हं, जरा घाईत ए' असं पुटपुटून चक्क पळ काढला.

अजुनी रस्त्यावर समोरून कुणी पत्ता हुडकणार्‍या भिरभिर्‍या नजरेचं येताना दिसलं की मला एकदम दचकायला होतं.

असेच मुंबईहून पुण्याला जाताना - किंवा खरंतर कुठूनही कुठेही बाय रोड जाताना. पण पुण्याचं नाव घेतलं की अ‍ॅडेड अ‍ॅडव्हांटेज मिळतो. शिव्यांना एक प्रकारचं मुळातून बळ मिळतं. त्यामुळे पुणं. तर ते असो. तर - मुंबईहून पुण्याला जाताना पलीकडून फोन करून 'तू आत्ता कुठे पोचल्येस' हे विचारणारे लोक आणि त्याहून म्हणजे, या आचरट प्रश्नाला छातीठोक आणि अचूक उत्तर देणारे लोक. हे लोक निव्वळ थोर असतात. एकतर वाहन हलायला लागलं, खिडकीतून वाराबिरा लागायला लागला, कानात गाणी खुपसली... की मला लग्गेच पेंग यायला लागते. एरवी दोन-दोन तास बिछान्यात आराधना करावे लागणारे कमनिशिबी प्राणी आम्ही, पण चालत्या वाहनात खिडकी मिळाली रे मिळाली, की निद्रादेवी की कोण ती बाई डायरेक्ट मांडीवर येऊन बसते. परिणामी असल्या प्रवासात पनवेल पार होण्यापूर्वीच मी ढगात असते. फोनमुळे जागं होऊन, बाहेर पाहून, आसमंताचा क्षणार्धात अंदाज घेऊन आपले अचूक अक्षांश-रेखांश मला नाही बा कळत. एकदा तर असली पृच्छा करणार्‍या एका मित्राला मी 'वाकडच्या जवळ आल्येशी वाटत्ये' असं मोघम उत्तर देऊन मोकळी झाले. तो बिचारा वेळेचा अंदाज घेऊन आणायला येऊन थांबला असणार. कारण तासाभरात त्याचा हैराणावस्थेत परत फोन. 'कुठे आहेस???' मी आजूबाजूला बघत्ये, तर लोक फूडमॉलला उतरण्याच्या तयारीत.

आमची मैत्री अजून आहे. पण त्याचं श्रेय मित्राच्या सहनशक्तीला आहे, असंच म्हणावं लागेल.

आपल्या गावातले नसलेले लोक आपल्या चारचाकी गाड्या घेऊन आपल्या गावात येतात आणि आपल्याला गाडीत घालून कुठे कुठे जाऊ बघतात, हाही मला असाच भयंकर घाबरवणारा प्रसंग असतो. मला एकटीला माझ्या अकरा नंबरच्या बसनं न चुकता कुठेही जाऊन पोचण्याचा आत्मविश्वास येण्यासाठी मला त्या ठिकाणी किमान साडेचार वेळा कुणाच्याही मदतीविना जाण्याचा सराव लागतो. त्यात लोकांना आत्मविश्वासानं रस्ते सांगण्यासाठी लागणारा धीर मिळवा. त्याला चारचाकीसाठीच्या रस्तानियमांनी - वन वे वगैरे भानगडी - गुणा. वर थोडं फुटकळ 'तिथे पार्किंगला जागा मिळते का?' या प्रश्नाच्या उत्तरासाठी लागणारं अवधान. हे सगळं नसेल, तर ते असण्याचं उसनं अवसान. नि मग होणार्‍या चुका निस्तरण्यासाठी लागणारा शिवसैनिकी उसना - त्यामुळे अधिकचा नि केविलवाणा - उर्मटपणा.

काय अवस्था होत असेल माझी? ती भोगण्याहून 'मला गाडी लागते' हे उत्तर तोंडावर फेकून देणं सोपं असतं.

फारच लहानपणापासून लोकल ट्रेन्समध्ये वावरण्याची सवय असल्यामुळे स्टेशनावरून फिरताना मी अगदीच पंढरपुरावरून आत्ताच आल्यासारखे गबाळे भाव चेहर्‍यावर घेऊन फिरत नाही इतकंच. आपला बावळटपणा झाकण्यासाठीचा आत्मविश्वास मला आईबापाकडून मिळाला आहे. पण दादर स्टेशनला सोमवारी सकाळी दहा वाजता मला जर कुणी गाठलं, नि कबूतरखाना कुठे असं विचारलं, तर मी मोबाईल-पेटलेलं काहीतरी-हालचाली करण्याचीच शक्यता जास्त आहे. बाकी दादर स्टेशन हा खरा म्हणजे एका संपूर्ण नव्या लेखाचाच विषय आहे. त्यामुळे आपण घाईघाईनं तो बदलू. पण मुद्दा असा आहे, की स्टेशनात नुकत्याच आलेल्या रिकाम्या चालत्या ट्रेनमध्ये उडी मारून घुसणं आणि खिडकीची जागा धरणं मला जमेल. फक्त ती खिडकी बरोबर उलट्या दिशेची निघणार नाही, याची मात्र खातरी नाही, इतकं माझं दिशाज्ञान थोर आहे. व्हीटीच्या दिशेनं तोंड करून उभं राहिल्यावर उजव्या हाताचे प्लॅटफॉर्म्स हे बहुधा क्रमांक एकचे असतात हे घोकून आणि मग शक्यतोवर मूकाभिनय न करता वेळच्या वेळी आठवून वापरण्यातच माझं बहुतांश दिशाज्ञान खर्ची पडलेलं आहे.

त्याहून रिक्षानं फिरण्याचा पर्याय मला मानवतो.

एकतर रिक्षात बसल्यावर आपल्याला रस्ते कळले काय, न कळले काय, परिस्थितीत काही फरक पडण्याचा संभाव असत नाही. रिक्षावाला हाच सर्वज्ञ आणि सर्वाधिकारी असतो. काही लोक रिक्षा 'कुठून कुठे कशी घ्या' हे रिक्षावाल्याला सांगतात, त्याचा अहंकार दुखावला गेल्यावर त्याच्याशी एक परिसंवादवजा भांडण रंगवतात आणि पत्त्यापाशी पोचताना अचूक समेवर भांडण गुंडाळून लिलया उतरून जातात. माझा तयांना नमस्कार आहे. मी असलं काहीही करण्याच्या भानगडीत पडत नाही. कारण बहुतेकदा मला आपण जिकडे जाणार आहोत, त्या वाटेवर कोणते भाग लागणार आहेत, हेही धड ठाऊक असत नाही. अशा वेळी उगाच रिक्षावाल्याला आव्हान कशाला द्या? निवांत बसून वारा खावा, पाणी प्यावं, रिक्षा थांबली की उतरून जावं. ते आपला विश्वासघात करत नाहीत.

विश्वासघातावरून आठवलं, अजून एक जमात असते. आपल्याला रिक्षावाला लांबच्या रस्त्याने नेऊन दोन-पाच रुपये अधिक उकळणार आहे, हा दृढ विश्वास असलेल्या लोकांची. त्यांना रिक्षात बसल्या बसल्या स्वस्थता म्हणून नसते. ते सतत संशयीपणे बाहेर डोकावून बघत असतात. आता रस्ता ठाऊक असताना तरी हे ठीक आहे. पण नवीन गावात गेल्यावर, रस्त्याची घंटा माहिती नसताना? कशाच्या जोरावर? त्या दोन-पाच रुपयांनी रिक्षावाला मलबार हिलला बंगला का उठवणार असतो? पण नाही. हे सीटच्या कडेवर कसेबसे बूड टेकलेले. नजर बाहेर. मनात संशय.

माझी याच्या बरोब्बर उलट अवस्था असते. अनेकदा तर नवीन गावातला पत्ता समजून घेण्याचे निष्फळ कष्ट सांडण्यापेक्षाही 'रिक्षावाल्याला काय सांगायचं?' एवढा एकच कळीचा प्रश्न विचारून घेतला, तरी आपल्या सर्व समस्या सुटतात, असं माझ्या लक्ष्यात आल्यामुळे रिक्षावाला माझा गुरू आहे, इतकं मी निश्चित केलेलं आहे.

काही लोकांना गावातल्या गावात गाडीतून हिंडताना आपण कुठे आहोत, आत्ता या क्षणी दंगल झाली आणि चालकाला कुणी भोसकला तर आपण आपल्या घरी कसे पोचणार, गाड्याच नसतील तर पायदळ वापरून जवळात जवळ रस्ता कोणता... याची गणितं मनातल्या मनात करण्याची सवय असते. असो बापडी. पण हे लोक आपले सहप्रवासी असायला लागले की पंचाईत येते. माझ्या एका ऑफीस कॅबमधला सहप्रवासी अशांपैकी होता. मी पिकप झाल्या झाल्या अत्यानंदानं हातातली कादंबरी उघडून त्यात गडप होण्यास आतुर असे, तर हा सत्तत मला 'बाहेर बघ. आपण कुठे आहोत, लक्ष्यात येतंय का?' असे आचरट प्रश्न विचारण्यात मग्न. माझा भयंकर चरफडाट होई. 'मला नाही रे बाबा ठाऊक. अमृतसरला नाहीयोत ना आपण? बास मग. पोचीन मी वेळ आली तर धड घरी.' अशी दुरुत्तरं देऊनही काही उपयोग होत नव्हता. शेवटी एकदा चालकाला फितूर करवून घेतला आणि त्याला घुमव घुमव घुमवला. चालकालाही रस्ता ठाऊक नसल्याची बतावणी, माझी नैसर्गिक माठावस्था आणि या इसमाचा उडालेला गोंधळ - यांमुळे त्याचा होता - नव्हता तो आत्मविश्वास गाळात गेला आणि त्यानं कॅब बदलून घेतली.

अलीकडे जीपीएस नावाची मजेशीर गोष्ट आलेली असल्यामुळे असल्या लोकांच्या माथेफिरूपणात भरच पडलेली आहे. 'वेळ पडली तर बघता येईल की नकाशा', असा दिलासा असल्यामुळे मी मात्र माझं दिशाअज्ञान आणि भयगंड झाकण्यासाठीचा उर्मटपणा साग्रसंगीत जपून आहे. माझ्या वाटेला जाऊ नका...  ;-)