Monday 29 November 2010

कशासाठी? पोटासाठी

जादूचा दिवा हरवून किंवा झिजून गेल्यानंतरच्या सर्वसामान्य अल्लाउद्दिनची गोष्ट ऐकलीय कुणी कधी?

किंवा

वंडरलॅंडचा पत्ता विसरून गेलेल्या; पोरंबाळं आणि त्यांचे होमवर्क्स, विजबिलं-किराणा, क्रेडिड-कार्डाची बिलं या लबेद्यात गुरफटलेल्या ऍलिसची?

किंवा

मगलवर्ल्डमधे अडकून पडलेल्या आणि सकाळ-संध्याकाळ इमाने इतबारे लॉग-इन-लॉगाउट करणार्‍या आणि महिनाअखेरीस टाइमशिट भरणार्‍या हॅरीची?

आय वण्डर. कसं असेल त्यांचं आयुष्य?

किंवा खरं तर -

आय डोण्ट वण्डर.

Thursday 4 November 2010

रेषेवरची अक्षरे २०१०

‘रेषेवरची अक्षरे’चा तिसरा अंक प्रकाशित करत आहोत.

इथे जाऊन (किंवा इथे) आवर्जून पाहा नि कसा वाटतोय जरूर कळवा. दिवाळीच्या हार्दिक शुभेच्छा! :)

Thursday 30 September 2010

सांजावून आलेले..

सांजावून आलेले.
भीती काजळी धरून येते.
करकरीत तिन्हीसांजा.
ठोका चुकतो काळजाचा.
पाऊल पुढे टाकवत नाही.

अंधुकलेल्या उजेडात-
धुसर वाट लांबवर.
चालल्याशिवाय इलाज नाही हे ठाम माहीत असलेले.
थांबून जिवाला गोड लागण्याइतके नशीब नाही आपले.
चहूबाजूंनी अंधारून येते आहे-
कुणी अंगावर चाल करून यावे तसे.
आतड्याची माणसेही लांबवर
निवार्‍याला.
आपापल्या उद्योगात.
गाढ बुडून.
ती त्यांची वाट असेल...
आपली आपल्यापाशी.
सोडता येत नाही.
पाऊल पुढे टाकवत नाही.

या पावलापुढे पसरून आहे
जन्मजन्मांतरीचे भय.
अशुभाच्या एकवटून आलेल्या चाहुली.
निर्धाराला कळंजून टाकणारी दु:स्वप्ने.
कसे टाकावे पाऊल?
टाकवत नाही.

या पावलाला जिंकले पाहिजे.
असलेनसलेले बळ एकवटून एकदाच.
मग कभिन्न रात्र येईल.
उत्तररात्रही.
आणि मग हळूहळू उजाडेल.

Wednesday 22 September 2010

भय इथले संपत नाही...

चौकटीचा मोह कुणाला कधी सुटलाय? आणि चौकट मोडण्याचं अनिवार आकर्षणही?

कुणीसं म्हटलंय, तसा हा न संपणारा खेळ. हिवाळ्यातल्या साळिंदरांच्या खेळासारखा.

एकमेकांच्या उबेसाठी अधिकाधिक प्रेमानं एकमेकांच्या जवळ सरकत राहायचं आणि मग काटे टोचायला लागले की पुन्हा एकदा फणकारून लांब.

लांब-जवळ-लांब-जवळ-लांब....

अंतहीन.

***

कुटुंब। [कुटुऽम्ब] (बा-, बे, बां-) नपुं. सा. ना. - १. विवाहित (पाहा: विवाह) जोडपे, त्या जोडप्याची मुले व जोडप्याशी बहुतकरून रक्ताचे नाते असलेली कमीअधिक वयाची माणसे यांनी बनलेले, एका किंवा अनेक घरांत (पाहा: घर) पसरलेले, परस्परावलंबी आणि परस्परपूरक सदस्य असलेले, दुर्भेद्य सामाजिक एकक. २. पत्नी (लाक्ष.) - आपट्यांचे कुटुंब माहेरी गेलेले दिसते. कौटुंबिक वि. - कुटुंबाशी संबंधित (बाब); सर्व कुटुंबाला एकत्रितपणे उपभोग घेता येण्याजोगा (चित्रपट, नाटक); कुटुंबवत्सल (गृहस्थ) समा.परिवार;


।-कबिला - कुटुंब, बहुतकरून दूरचे नातेवाईक आणि इतर आनुषंगिक गोष्टी (कुटुंबसदस्य मानले जाणारे पाळीव प्राणी, कौटुंबिक जबाबदार्यात इ.) यांचा एकत्रित समुच्चय.


।संस्था - कुटुंब या एककाच्या माध्यमातून सर्वस्पर्शी सामाजिक व्यवस्था निर्माण करणारी संस्था.

***

आपल्याला लग्न नावाचा प्रकार हवाय की नकोय?

हवा असेल तर कशासाठी कुठल्या-कुठल्या किंमती भरून? चूक-बरोबरचे तर्क निर्धारानं बाजूला ठेवले काही काळ, तरी कुणालातरी दाखवण्यासाठी म्हणून आपला फोटो काढणं आपल्याला जमेल का?

न आवडलेल्या ’स्थळा’ला नकार देताना पत्रिका ढालीसारखी वापरतात, हे कितीही तार्किक पद्धतीनं पटवून घेतलं, तरी कुणी जोडीदार सापडण्याच्या आशाळ-चिकट मोहापायी आपली पत्रिका+फोटो+अमुक इतका पगार+जात+आवडता लेखक/दिग्दर्शक+ आवडता रंग या छापाची माहिती कुणाला पाठवणं आपल्याला जमेल का?

ज्या भावंडांसोबत वाढून आपण इतके विचारी-बिचारी होऊन बसलो, तीच भावंडं आपापली लग्नं जमवताना ’अरे, नवीन पंच्याऐशीची मॉडेल्स आलीयेत म्हणे बाजारात’ अशी मस्करी स्वत:शीही करू शकतात आणि त्यांच्या-त्यांच्या घरातली वडीलधारी माणसं या विनोदांवर माफक का होईना हसू शकतात; तर त्यांनाच समकालीन असलेल्या आपल्याला -

संस्कृतीच्या माजघरी-सुखद काळोखातून, स्त्रीमुक्ती आणि मग स्त्रीवादाचे वळसे बळंच पचवत, समलिंगी संबंध हाही नॉर्मल आयुष्याचा एक भाग असू शकतो या जाणीवेच्या कड्यावर बळंच आणून लोटलेल्या आणि तरीही डोळ्यांवरची पट्टी सोडायला हट्टीपणानं नकार देणार्याय एका समाजात जन्मलेल्या-वाढलेल्या आपल्याला-

कॉलेज आणि तत्सम पौगंडाळू वयातून पुढे आलेल्या, प्रगल्भ आणि नकारात्मक- डोळस आणि कडवट-शहाण्या आणि निबर असलेल्या आपल्याला-

जवळच्या मित्रमैत्रिणींना लग्नाच्या चौकटीत जाऊन निराळंच कुणी होताना पाहणार्‍या आणि आपल्याच निनावी पझेसिव्ह नात्यांचे काच न बोलता चुपचाप साहणार्‍या पिढीतल्या आपल्याला-

जोडीदार या गोष्टीबद्दल कितपत स्वप्नाळू राहणं परवडू शकतं?

तटबंदीबाहेरचे रोकडे प्रश्न. म्हटलं, तर आपण त्या गावचेच नाही असं दाखवत - तिर्‍हाईत खुनशी नजरेनं परतवून लावता येणारे.

तटबंदीच्या आत?

गळ्याला मिठी घालणारं कोवळं भाचरू. नातेवाइकांनी घरात हक्कानं घेतलेला पाहुणचार. निभावलेली परस्परांची दुखणी-बाणी. खिदळत जागवलेल्या मंगळागौरी. पहिल्यावहिल्या पगाराचे पैसे घरी आणल्यावर घरातल्या वडीलधार्‍या माणसानं काढलेली दृष्ट. दबक्या पण उत्साही-खवचट आवाजात केलेली गॉसिप्स...

जी कधीच कसलेच प्रश्न विचारत नाही, जिच्यात सहेतुक निवडीतल्या स्वातंत्र्याचा आणि जबाबदार्‍यांचा लवलेशही नसतो, जी एकत्र राहिल्यावर कुत्र्या-मांजरांबद्दल आणि कुत्र्या-मांजरांनाही चुकत नाही, जिच्यात वाहत्या आयुष्याचा अटळ-हताश-प्रवाही स्वीकार असतो-

अशी ओढाळ-चिकट-निर्बुद्ध माया...

***

विवाह। [विवाऽह] (हा-, ह, हां-) पुं. सा. ना. - स्त्री व पुरुष (पाहा: वधू-वर) यांनी परस्परांशी केलेला; कुटुंबसंस्थेला (पाहा: कुटुंब) जन्म, अधिष्ठान आणि संरक्षण पुरवणारा; आजीव सहजीवनाचा आणि एकनिष्ठेचा सामाजिक करार. (या करारानंतर वधू-वर / स्त्री-पुरुष हे पती-पत्नी होतात आणि एकत्रित सहजीवनाला (पाहा: संसार) सुरुवात करतात. घटस्फोट या आधुनिक विधीने हा करार रद्द करता येतो (पाहा: घटस्फोट)). अनुलोम-, प्रतिलोम-, गांधर्व- इ. (जातींच्या उतरंडी व धार्मिक मान्यता यांच्या प्रतवार्यांलवर आधारित विवाहाचे निरनिराळे प्रकार) समा.लग्न, शरीरसंबंध (कालबाह्य), पाट(लावणे) (धार्मिकदृष्ट्या विवाहाइतकी राजमान्यता नसलेला, पण लोकमान्यता देणारा, उच्चवर्णीयांमध्ये प्रतिष्ठा नसलेला प्रकार, निकाह (मुस्लिम* धर्मातील विवाह);


।बाह्य (संबंध) - लग्नाच्या जोडीदाराखेरीज तिसर्यात व्यक्तीशी ठेवलेले (शारीरिक / मानसिक / आत्मिक संबंध) (पाहा: व्यभिचार);


।विधी - वधू-वरांच्या कराराला पूर्णत्व देणारा धार्मिक संस्कार. (आधुनिक समाजात धार्मिक विधीचे महत्त्व कमी झालेले नाही. मात्र या विधीशिवाय कराराला वैधता देणारा कायदेशीर विवाहविधीदेखील अलीकडे लोकसंमत होऊ लागला आहे. धार्मिक विधीमध्ये ’देव, ब्राह्मण आणि वयोवृद्ध’ या साक्षीदारांना परंपरा महत्त्व देते, तर कायदेशीर विवाहविधीमध्ये सज्ञान वधूवर आणि दोन सज्ञान साक्षीदार विधीची पूर्तता करू शकतात.);


।संस्था - विवाह या धार्मिक-सामाजिक विधीच्या माध्यमातून साधनसंपत्ती, सत्ताकारण आणि समाजकारण यांवर नियंत्रण ठेवू पाहणारी; सामाजिक दबावाचा प्रभावी वापर करणारी; काही विशिष्ट अटींच्या पूर्ततेच्या बदल्यात व्यक्तीला समाजगटाचा भक्कम आधार पुरवणारी लोकप्रिय आणि यशस्वी संस्था;


।सोहळा - आप्त-मित्रांचा गोतावळा आमंत्रित करून त्यांच्या मान्यतेसह जाहीरपणे केला जाणारा विवाहविधी व त्यासह सामाजिक दबाव व रूढीपोटी अपरिहार्य होणारे बहुतांशी खर्चीक स्नेहभोजन.

***

घर [घऽर] (रा-, रे, रां-)* नपुं. सा. ना. - १. सुरक्षित निवार्‍याला उपयुक्त असे, मालकीचे किंवा भाड्याचे, लहान किंवा मोठे, ठिकाण २. कुटुंबातील (पाहा: कुटुंब, विवाह) सदस्यांमधील चिवट नातेसंबंधांतून जन्म घेणारे जिव्हाळ्याचे वातावरण जेथे आहे, असे वास्तव्याचे ठिकाण; (एखाद्याशी) घरोबा करणे - (एखाद्याशी) विवाह करणे; घर थाटणे - अ] विवाह करून संसाराला सुरुवात करणे आ] नवीन घरात राहायला सुरुवात करणे; (एखाद्याच्या) मनात घर करणे (लाक्ष.) - एखाद्याच्या मनात जिव्हाळ्याची जागा मिळवणे गुलाबी ओढणी घेणार्‍या मुलीने चंदूच्या मनात घर केले, एखादी कल्पना मनात पक्की रुजणे चित्रपटात काम मिळवण्याच्या कल्पनेने तिच्या मनात घर केले समा.आलय, गृह, घरकुल, निवास, सदन;


-काम - घरातील स्वयंपाक, साफसफाई, बाजारहाट इ. काम;


-जावई - विवाहानंतर पत्नीने पतीच्या घरी राहायला जायचे या रूढीसंमत प्रकाराने न वागता पत्नीच्या मातुलगृही वास्तव्याला येणारा पुरुष;


।-दार - कुटुंबसंस्थेचा आधार, तसेच त्यातून व्यक्तीला जन्माने प्राप्त होणारी किंवा घर थाटून (आ]) थाटून मिळवता येणारी मालमत्ता.

***

मला ते घर अनेकदा दिसतं स्वप्नात.

तसं ते देखणं.

काहीसं काळोखलेलं. पण देखणंच.

पुढ्यातली बाग, मग अंगणातला मांडव, पडवी, ओटी, माजघर. ओटीवरून माजघरात जाताना लागणारं, एकात एक गेलेल्या अनेक काळ्या-कुळकुळीत नक्षीदार चौकटींचं, भलं-मोठ्ठं दार आणि त्यातून आत गेलं की लगेच उजव्या हाताला माडीचं दार. लाकडी जिन्यावरून वर माडीत गेलं, की मागे विहिरीकडे डोकावून पाहणारी घरगुती स्वभावाची, काहीशी जुनाट भासणारी माडी, मागचं तुळशीवृंदावन आणि पलीकडचं हिरवं परस. पुढे बागेकडे पाहणारी परीटघडीची, शिष्ट पण टुमदार माडी.

माजघरातून आत जाताना प्रशस्त देवघर आणि तिथला तो रोखून पाहणारा गणपती. आत गेलं की चूल-वैलासकटचं, सारवलेलं, कौलाच्या जागी घातलेल्या काचेतून येणारा कवडसा मिरवणारं, अंधारा-उजेडाच्या कोलाजानं न्हालेलं स्वैपाकघर. मागे न्हाणी आणि विहिरीकडे उतरणारी पडवी.

देवघराच्या मागे स्वैपाकघर आणि माजघराला जोडणारी अंधारी बोळकांड. ती थेट बाळंतिणीच्या खोलीच्या दाराच्या पुढ्यात बाहेर पडते...

लालचुटूक कौलं. पाणपट्ट्या. तेलपाणी केलेले पडवीचे एकसारखे लाकडी गज. खिर्र-कट्ट वाजणारा पितळी कड्यांचा झोपाळा.

ओटी आणि पडवीला वेगळं करणार्‍या तीनच दगडी पायर्‍या. मग काळाकभिन्न खांब. खांबापासून ओटीच्या भिंतीपर्यंत एखाद्या सदरेवर असावा तसा डौलदार लाकडी कठडा. त्याला काटकोनात असलेल्या भिंतीवर उघडणारी नक्षीदार जाळीची खिडकी. तिच्यातून डोकावून पाहिलं, तर बाळंतिणीच्या खोलीतल्या खोल अंधाराखेरीज काहीच दिसत नाही...

झोपेतून जाग येते, तेव्हा त्यातल्या देखणेपणापेक्षाही तिथे गोठून राहिलेल्या काळाचं एक चमत्कारिक दडपण जाणवतं. दिवसभर जाणवत राहतं.

एखाद्या करड्या नजरेच्या गूढ पुराणपुरुषासारखं त्या घराचं असणं. आपली जिवंत मुळं जमिनीच्या पोटात खोलखोल विस्तारत गेलेलं, वठल्याश्या भासणार्‍या विस्तीर्ण-करड्या खोडासारखं आणि तरीही ओलसर पालवल्यागत नव्हाळ-पोपटी भासणारं. त्याचं अतीव आकर्षण आणि पराकोटीचा तिरस्कार - एकाच वेळी. त्याच्या काळोख्या थंडगार पोटात खोल दडून काळाचं भान गमावून बसावं असा पावलांना खेचणारा जीवघेणा-रसरशीत-काळाशार मोह, आणि त्याच वेळी आपल्या पाखंडी-बंडखोर-बेताल वागण्यानं त्याची मुळं निर्दयपणे उचकटत जावं-आतल्या बुरसटलेल्या काळोख्या कोनाड्यांना दिवसाच्या निर्लज्ज उन्हात उघडंवाघडं करत जावं असा आतून उसळणारा धगधगता विखार...

या परस्परविरोधी ताकदींचं का हे दडपण? कुणास ठाऊक.

स्वप्न पडायचं थांबत मात्र नाही...

Friday 30 July 2010

निरर्थक

कधी कधी असं वाटतं, की सगळ्याच गोष्टींची पुनरावृत्ती होते आहे. हातातून वाळू निसटत जावी, तशी आपली माणसं आपल्या आयुष्यातून निसटून जाताहेत. आणि आपण हताशपणे निव्वळ उभे आहोत.


हा असा भूतकाळाशी सतत तुलना करण्याचा चाळा निरर्थक आणि काही अंशी मनोरुग्णतेचं द्योतकच, हे मान्य आहे. तरीही त्याच्या पकडीतून पूर्णपणे सुटता येत नाही. आणि आता तर असं वाटतं, की पूर्णांशानं अशी सुटका करून घेणं कुणालाच कधीच शक्य नाही. स्मृती नावाचं जे टूल माणसाला मिळालेलं आहे, त्याचीच ही अपरिहार्य बाजू आहे. अनुभव आहे, आठवण आहे, आणि अपरिहार्यपणे तुलनाही आहे. कुठलाच अनुभव आता अनाघ्रात, ताजा, अस्पर्श असणार नाही. आपल्या संचिताची छाया त्यावर अनंत काळ असत असणार आहे.

अशा वेळी माणसं नव्यानं कशी जन्मून येत असतील? आज-आत्ताच्या क्षणात कशी जगत असतील? ही साधना त्यांना कशी साधत असेल? काळाचं हे प्रचंड राक्षसी दडपण झुगारायला किती प्रचंड ताकद लागत असेल?

हेही प्रश्न निरर्थकच. माणसं असं करतात किंवा करत नाहीत. परिश्रमांनी साधण्यासारखी ही गोष्टच नव्हे. तुम्ही ती करता किंवा करत नाही. अधेमधे काही संभवत नाही. कसलाही पूल नाही.

आपण अशा माणसांमध्ये मोडत नाही, हे आता स्वीकारलं पाहिजे.

---

हवं तसं वागणारी माणसं स्वीकारताना, तसं न वागणार्‍या माणसांच्या आयुष्यातून तुकडा तोडल्यासारखी बाजूला फेकलं जाताना, अधिकाधिक कडवट - आग्रही होत जाताना -  काही चुकत असेल का? याचा नीट मुळापासूनच विचार केला पाहिजे.

आपण कुठली मूल्यं मानतो?

दुसर्‍या माणसांची आयुष्यं चालवण्याचा - त्यांना आपल्या नियंत्रणाखाली ठेवण्याचा अधिकार आपल्याला नाहीय.

पण त्याच वेळी, आपल्या जीवनदृष्टीशी समांतर असणारी माणसं निवडून त्यांच्या जवळ जाण्याचा (आणि उलटही, म्हणजे न आवडणार्‍या प्रकारच्या माणसांपासून लांब जाण्याचा) हक्क आहे.

भिन्न जीवनदृष्टी समजून घेण्याचा प्रयास आपण करू शकतो. पण तिच्याशी जुळवून घेऊ शकत नाही. तसं केलं, तर आपलाच रस्ता बदललेला असेल. तसा तो बदलायलाही हरकत नाहीच - जर तसं करण्यानं सुख लागत असेल तर. त्या रस्त्याबद्दल आतून समाधान असेल तर. अन्यथा नाही.

यांत कसलाही भावनिक दबाव असू नये. (किंवा अधिक मानवी बोलायचं झालं, तर तो शक्यतोवर कमीत कमी असावा.) धमक्या असू नयेत.

’आपल्या जातीचा मिळो मज कोणी’ अशा जातीची निवळशंख आस असावी फक्त.

या मूल्यांना अनुसरून आपण वागतो का?

होय.

मग आपली माणसं अशी दूर जातात (किंवा अधिक नेमकं बोलायचं तर आपण त्यांच्यापासून दूर येतो), या वस्तुस्थितीबद्दल आपण काय करू शकत असतो?

कितीही पीळ पडला आतड्यांना, तरीही?

काहीही नाही.

हा दुराग्रह आहे? हट्ट आहे? डॉमिनन्स आहे? उद्मेखून इन्फ्लुएन्शिअल असणं आहे?

कुणास ठाऊक. असेल, किंवा नसेलही.

पण आपण त्याबद्दल काय करू शकत असतो?

Thursday 22 July 2010

मावशीबोलीतल्या कविता

संवेदच्या ’खो’ला दिलेलं हे क्षीण उत्तर.

ही कविता कुणाची ते मला ठाऊक नाही. कुठल्याश्या युगोस्लाव्हियन कवीच्या या कवितेचा कुणीसा हिंदीत केलेला अनुवाद मी विजय पाडळकरांच्या एका लेखात वाचला होता. व्हॅन गॉगनं त्याच्या भावाला लिहिलेल्या पत्रांच्या संदर्भात तिचा उल्लेख झाला होता.

कविता डोक्यात घट्ट जाऊन बसली.

अनुवादाचा प्रयत्न केला खरा. पण ‘अनुवाद काही खरा नव्हे गड्या, निदान आपलं काम तरी नक्की नव्हे’ असं आत्मज्ञान देऊनच तो झाला. असो.

ही मूळ कविता -

ऐसा होता है कभी कभी
शरद की रात्री में
जब एशफॉल्ट पर चेस्टनट गिरते है
और दूरकी घाटियोंसे
कुत्तों का भोंकना सुनाई देता है
तब जन्म लेती है
इतने अकथनीय रूपसे लालसा किसी की
जो अच्छा हो, आत्मीय हो
अंतरंग हो, साथी हो
जिसे लिख दे सबकुछ जो हमारे अंतर में है
खत हम जरूर लिखते
लेकिन
वह, जो नही है.

अनुवाद -

कधीकधी होतं असं पानगळीच्या दिवसांत,
रात्रीची नीरव शांतता,
टिपूर चांदणं
आणि दूरवर कुठेतरी भुंकणारी कुत्री...
अशा वेळी एक अनामिक तहान लागते जीव शोषून घेणारी
कुणीतरी असावं –
कुणीतरी जिवाजवळचं,
आपलं म्हणावं असं,
आतड्याचं –
मनात उसळणारं सारं सारं ओतावं ज्याच्या पुढ्यात
असं कुणीतरी.
लिहिलंही असतं म्हणा.
पण –
असं कुणीच तर नाही.

माझा खो गायत्री, श्रद्धा आणि यॉनिंग डॉगला.

Sunday 9 May 2010

...

दर दिवशी नवी निवड. नवीन पर्याय. नवीन प्रश्न. त्यांतून रोज नवे होत गेलेले आपण. आणि रोज बदलत जाणार्‍या आपल्या नोंदी ठेवणारेही आपण.
काय दिसतं त्यातून? वर-खाली, मागे-पुढे, ठळक-पुसट, नव्या-जुन्या, जोरकस-नाजूक रेषांच्या खुणा. दर दिवशी नवीन चित्र? आणि मग? बदलत गेलेले आणि तरीही पुन्हा पुन्हा नव्यानं जन्मत राहिलेले आवर्तातले आपण?
वर्तुळ?
हम्म.
वर्तुळ.
पाळी येते. दर अठ्ठावीस दिवसांनी. शरीरात रक्त फेर धरतं. कुणी नाही आलं, तर समंजस निमूटपणे आपलं घर मोडून वाहून जातं. दर महिन्याला तोच खेळ. न कंटाळता.
तसंच हे? आपल्यातल्या बदलांनी पुन्हा पुन्हा आपलं बदललेलं तरीही तेच चित्र काढत राहायचं? कशासाठी? कधीतरी बीज पडावं म्हणून?
कधी पडतं बीज? आपल्याला कधीही खरी न होणारी आणि तरीही खरं होण्याची स्वप्नं दाखवणारी स्वप्नं पडतात तेव्हा?
खरं होण्याचं आणि न होण्याचं तरी काय? त्या त्या स्वप्नांपुरते तर खरेच असतो की आपण. नाहीतरी स्वप्न आणि सत्य यांतलं नक्की कुठलं खरं, हे कोडं तरी कुठे सुटलं आहे कुणाला अजून?
स्वप्नं हवीत.
आपल्या ऋतुचक्राची समंजस जाणीव घेऊन दर साल पाऊस येतो.
तसा पाऊस हवा.
स्वप्नं हवीत.
काही रुजावं वा न रुजावं.
मातीनं तयार असायला हवं.

Tuesday 9 March 2010

हॅपी विमन्स डे, बाय दी वे!

अभिजीतने न दिलेला खो मी घेतला नि हे खरडलं.

बायका फक्त बायका आहेत म्हणून त्या करतील ते ते आपोआपच महान / प्रगतिशील / पुरोगामी ठरतं; या गृहितकाची जिम्मा मी तरी अल्पसंख्याकांचं नेहमीच बरोबर आणि ते कायमच सहानुभूतीस लायक, दलित साहित्य चाकोरीबाहेरचं / गावकुसाबाहेरचं असल्यामुळे थोर, योनी या निषिद्ध शब्दाभोवती आणि अवयवाभोवती फिरणारं नाटक केलं म्हणून ते आपोआपच चांगलं - या आणि असल्या समीकरणांमधेच करते. मग महिलादिनाचं आणि ’त्या होत्या म्हणून आम्ही आहोत’चं प्रयोजन काय?

लेट मी क्लिअर - माझेही या प्रश्नाबाबत मेजर घोळ आहेत. तेच सोडवायचा प्रयत्न चाललाय.

इतिहासात शिरायचं की कसं? मरो, होऊन जाऊ दे. अजूनही बायका स्वेच्छेनं मंगळसूत्रं, मुलंबाळं, घर-संसार, धुणी-भांडी, लिंगभेद आणि बरंच काय काय करतात किंवा करत नाहीत, हे मान्यच. तसंच अजूनही काही ब्राह्मणेतर जातीतल्या पोरानं ब्राह्मण (’ब्राह्मण’च्या जागी कुठलाही उच्चवर्णीय समाज घातला तरी चालेल) पोरगी गटवली, की त्याचा / त्याच्या आप्तांचा इगो कुठेतरी सुखावतोच. मग जातिभेद महान (किंवा गेला बाजार अपरिवर्तनीय वगैरे तरी) आहेत आणि त्यांच्या उच्चाटनाची /  किमान त्यांतून होणार्‍या प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष शोषणाच्या उच्चाटनाची गरज / शक्यता नाही असं म्हणायचं का?

कुठल्याही समाजात आपलं होणारं शोषण / आपल्यावर होणारा अन्याय या बाबींचा साक्षात्कार सगळ्याच्या सगळ्या शोषितांना एकसमयावच्छेदेकरून झाला, असं कधीच होत नाही. काही लोकांच्या लक्षात आधी येतं, काहींच्या नंतर. काहींच्या शतकानुशतकांनंतरही - किंवा खरं तर, कधीच - लक्षात येत नाही, तर काही जण सुधारकी रेट्याची वाट पाहण्यात वा समकालीन समाजाच्या वेगाशी सामोपचारानं जुळवून घेण्यात अजिबात वेळ दवडत नाहीत. स्वत:च्या आयुष्यातला अन्याय दूर करून मोकळे होतात. हे जे बाकीच्या समाजानं बदलण्याची वाट बघण्याचं नाकारणारे लोक असतात, त्यांचं उदाहरण पाहून बर्‍याच - सगळ्या नाही, बर्‍याच - परप्रकाशित लोकांनाही परिस्थितीचा साक्षात्कार होतो. हे परप्रकाशित लोक संख्येनं पुष्कळ असतात आणि त्यामुळे त्यांच्या बदलण्याचा परिणाम दृश्यस्वरूपात जाणवतो. त्यांच्या बदलातले फायदे-तोटे अधिक स्पष्ट होऊन दिसतात. तेव्हाच त्यांपैकी एखादा फायदेशीर बदल लोकमान्य होतो. ही लोकमान्यताही पहिल्याच टप्प्यात मिळत नाही. निरनिराळी घनता आणि शोषणक्षमता असलेल्या विस्तीर्ण प्रदेशात एखादा द्रवपदार्थ सावकाश झिरपत जावा, त्याची मातीत मुरण्याची तीव्रता, प्रमाण, वेग सगळंच मातीनुसार सापेक्ष असावं, तशी ही प्रक्रिया असते. एकाच वेळी निरनिराळ्या प्रदेशात निरनिराळ्या टप्प्यांवर असणारी.

हे साखळीच्या बाहेरचं एकांडा शिलेदार असणं ते साखळीतलाच एक महत्त्वाचा दुवा म्हणून स्वीकारलं जाणं - या प्रवासाला प्रदीर्घ कालावधी लागतो. आणि तरीही प्रक्रियेचा अंतिम बिंदू म्हणून काळाच्या कुठल्याही तुकड्यावर बोट ठेवता येणं अशक्य असतं.

आता अशा प्रकारे बदलाच्या एका टप्प्यावर असताना, बदल आपल्याला फायदेशीर ठरत असताना बदल सुरू करून देणार्‍या काही स्वयंप्रकाशी लोकांबद्दल कृतज्ञता वाटावी आणि ती व्यक्त करावी; यात राग येण्यासारखं काय आहे? हां, आता त्या कृतज्ञतेला किती वेटेज द्यायचं, आपल्या वाटचालींचे टप्पे यशस्वी मानून धन्य व्हायचं की नाही, आपलं आणि समकालीनांचं एकूणच यशापयश त्यांच्या मापानं तोलायचं की त्याला वर्तमानाचे अधिक कठीण निकष लावायचे या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं त्या त्या व्यक्तीच्या तारतम्यानुसार सापेक्ष आहेत.

अंधश्रद्धानिर्मूलनाची चळवळ आवश्यकच. पण एकंदर धर्मसंकल्पनेच्या आवाक्यामध्ये तिचं स्थान किती लहान-किती मोठं हे प्रत्येकाला दिसणार्‍या चित्राच्या समग्रतेवरच अवलंबून नाही का?

हॅपी विमन्स डे, बाय दी वे!